اختلال نقص توجه و بیش فعالی ADHD
اختلال ADHD مخفف اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی است. این مشکل از نوع اختلالات رشد عصبی محسوب می‌شود، یعنی بر روند رشد و کارکرد مغز تأثیر می‌گذارد. نشانه‌های آن معمولاً پیش از ۱۲ سالگی ظاهر می‌شوند و شامل بی‌قراری، مشکل در تمرکز و فراموش کردن یا گم کردن وسایل است. ADHD قابل درمان است و با داروها و روش‌های درمانی می‌توان علائم آن را کنترل کرد و زندگی روزمره را آسان‌تر ساخت.
ADHD چیست؟
دکتر کری کوفمن (Carrie Cuffman) در این باره توضیح می‌دهد.
ADHD یا اختلال نقص توجه/بیش‌فعالی شرایطی است که بر نحوه عملکرد مغز اثر می‌گذارد. برخلاف نامش، به این معنا نیست که شما اصلاً توجه ندارید؛ بلکه کنترل یا هدایت توجه به وظایف مشخص برایتان سخت‌تر است. ADHD می‌تواند باعث مشکلاتی مثل دشواری در تمرکز، بی‌قراری و رفتارهای تکانشی شود. در عین حال، این اختلال گاهی به شما اجازه می‌دهد روی چیزی که علاقه دارید به‌طور شدید تمرکز کنید (حالت «هایپرفوکوس» یا تمرکز بیش‌ازحد).
علائم ADHD معمولاً در کودکی (اغلب بین ۳ تا ۶ سالگی) آغاز می‌شوند و ممکن است تا بزرگسالی ادامه پیدا کنند. با این حال، برخی افراد تا زمانی که بزرگسال شوند تشخیص دریافت نمی‌کنند. درمان قطعی برای ADHD وجود ندارد، اما داروها و روش‌های درمان رفتاری می‌توانند به کنترل علائم کمک کنند.
در آمریکا میلیون‌ها کودک مبتلا به ADHD تشخیص داده شده‌اند (حدود ۱ کودک از هر ۱۰ کودک ۳ تا ۱۷ ساله). اگر فرزندتان ADHD دارد، خوب است که درباره واقعیت‌ها و باورهای نادرست این اختلال اطلاعات بیشتری به دست آورید. همچنین ارتباط گرفتن با والدینی که فرزندانشان شرایط مشابهی دارند، می‌تواند به شما کمک کند راه‌های بهتری برای حمایت از فرزندتان بیابید.
انواع ADHD
پزشکان معمولاً چهار نوع ADHD را در کودکان و بزرگسالان تشخیص می‌دهند:
ADHD نوع بی‌توجه (Inattentive ADHD):
مشکل در تمرکز، به پایان رساندن کارها و منظم بودن. در این نوع، علائم بیش‌فعالی کم یا تقریباً وجود ندارند.
ADHD نوع بیش‌فعال-تکانشی (Hyperactive-impulsive ADHD):
دشواری در آرام نشستن یا داشتن «زمان سکوت». فرد انرژی زیادی دارد، بسیار پرحرف است، دیگران را قطع می‌کند و بدون فکر عمل می‌کند. مشکلات توجه در این نوع ممکن است چندان آشکار نباشند.
ADHD نوع ترکیبی (Combined presentation):
شایع‌ترین نوع ADHD است و همان چیزی است که بیشتر افراد از این اختلال تصور می‌کنند. فرد هم علائم بی‌توجهی و هم علائم بیش‌فعال-تکانشی را نشان می‌دهد.
ADHD نوع نامشخص (Unspecified presentation):
در این حالت، علائم شدید هستند و بر زندگی روزمره اثر می‌گذارند، اما به‌طور دقیق با معیارهای هیچ‌یک از انواع بالا مطابقت ندارند. در این صورت، تشخیص «ADHD نامشخص» داده می‌شود.
پزشکان همچنین برای توصیف شدت علائم از اصطلاحات خفیف، متوسط و شدید استفاده می‌کنند؛ یعنی اینکه علائم تا چه حد زندگی روزمره فرد را مختل کرده‌اند.
علائم ADHD
نشانه‌های ADHD به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
علائم بی‌توجهی (Inattention):
این علائم روی توانایی تمرکز بر یک کار و انجام آن از ابتدا تا پایان تأثیر می‌گذارند. کودک ممکن است کارهایی را که نیاز به تمرکز دارند به تعویق بیندازد، هنگام صحبت دیگران حواسش پرت شود یا وسایلش را زیاد گم کند.
علائم بیش‌فعالی/تکانشگری (Hyperactivity/Impulsivity):
این علائم توانایی کودک برای آرام نشستن یا ماندن در یک مکان را مختل می‌کنند. همچنین ممکن است کودک نتواند نوبت خود را برای صحبت یا انجام کاری منتظر بماند.
نکته مهم: بسیاری از این رفتارها در کودکان عادی هم گاهی دیده می‌شود. پس وجود برخی از این نشانه‌ها به تنهایی به معنای ADHD نیست. تشخیص دقیق فقط توسط متخصص و با معیارهای مشخص انجام می‌شود.
نشانه‌های بی‌توجهی
ممکن است متوجه شوید کودک شما:
- از کارهایی که نیازمند تمرکز طولانی هستند اجتناب می‌کند.
- به جزئیات توجه نمی‌کند یا اشتباهات ظاهراً بی‌دقتانه دارد.
- کارهایی را که باید انجام دهد فراموش می‌کند.
- به‌راحتی حواسش به اطراف یا حتی افکار خودش پرت می‌شود.
- در نظم‌دهی به وسایل (مثل اسباب‌بازی‌ها یا کیف مدرسه) یا مراحل یک کار مشکل دارد.
- در متمرکز ماندن روی کارها (مثل گوش دادن به درس یا خواندن متن طولانی) مشکل دارد.
- وسایل ضروری مثل دفتر مشق یا عینک را گم می‌کند.
- هنگام صحبت مستقیم، حواس‌پرت یا در خیال‌پردازی به نظر می‌رسد.
- کاری را شروع می‌کند اما نیمه‌کاره رها می‌کند (مثل تکالیف یا کارهای خانه).
نشانه‌های بیش‌فعالی/تکانشگری
ممکن است متوجه شوید کودک شما:
- مدام دست یا پایش را تکان می‌دهد یا بی‌قرار است.
- وقتی باید نشسته بماند، بلند می‌شود.
- نمی‌تواند آرام بازی کند یا کارها را بی‌صدا انجام دهد.
- برای نوبتش در انجام کاری صبر ندارد.
- کار دیگران را قطع می‌کند (مثل وارد شدن وسط بازی یا گرفتن وسیله بدون اجازه).
- در موقعیت‌هایی که باید آرام بماند، می‌پرد، می‌دود یا بی‌قرار است.
- به نظر می‌رسد همیشه در حرکت است یا «انگار موتور دارد».
- بی‌موقع صحبت می‌کند یا جمله دیگران را تمام می‌کند.
- بیشتر از حد انتظار حرف می‌زند.
علل ADHD
ADHD یک اختلال ژنتیکی است. یعنی کودک با تغییرات ژنی خاصی متولد می‌شود که بر رشد مغز تأثیر می‌گذارند. این تغییرات معمولاً در خانواده‌های زیستی منتقل می‌شوند؛ بنابراین کودکان مبتلا به ADHD اغلب والدین یا خواهر و برادرهایی دارند که همین شرایط را دارند.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که در ADHD بخش جلویی مغز (لوب پیشانی) به شکلی متفاوت عمل می‌کند. این بخش مسئول توجه هدایت‌شده است؛ یعنی توانایی تمرکز روی کاری که لزوماً جالب نیست. این نوع توجه برای برنامه‌ریزی، انجام چندکار همزمان و حل مسئله (عملکردهای اجرایی) ضروری است.
کودک مبتلا به ADHD برای استفاده از توجه هدایت‌شده انرژی بسیار بیشتری صرف می‌کند. به همین دلیل بعد از یک روز مدرسه، حتی کار ساده‌ای مثل آویزان کردن کیف یا لباس برایش دشوار به نظر می‌رسد.
اما در مقابل، این کودکان در استفاده از توجه خودکار توانمندترند؛ یعنی توجه به چیزهایی که برایشان جذاب است. این نوع توجه امکان هایپرفوکوس (تمرکز شدید و طولانی) را فراهم می‌کند. کودک می‌تواند ساعت‌ها روی سرگرمی، بازی یا فعالیت مورد علاقه‌اش متمرکز بماند و در آن بسیار پیشرفت کند.
عوامل خطر ابتلا به ADHD
پژوهشگران معتقدند برخی افراد ژن‌هایی دارند که آن‌ها را مستعد ابتلا به ADHD می‌کند. به عبارت دیگر، این ژن‌ها احتمال بروز ADHD را در فرد افزایش می‌دهند. اما معمولاً عوامل محیطی هستند که باعث می‌شوند این اختلال در نهایت ظاهر شود.
عوامل محیطی خطرساز شامل:
- قرار گرفتن در معرض مواد سمی در دوران رشد جنین (مثل دخانیات، الکل یا سرب)
- وزن کم هنگام تولد (هرچه وزن پایین‌تر باشد، خطر بیشتر است)
- تولد زودرس
- عوارض ADHD
ADHD می‌تواند بر احساس کودک نسبت به خود و تعامل او با دنیای اطراف اثر بگذارد. در صورت نبود درمان مناسب، کودک ممکن است دچار موارد زیر شود:
- کاهش عزت‌نفس
- افت تحصیلی و نرسیدن به توانایی واقعی خود
- مشکلات در روابط اجتماعی (مثلاً به دلیل تمسخر همسالان یا نپذیرفتن از سوی آن‌ها)
- افزایش خطر ابتلا به اختلال مصرف مواد در بزرگسالی
- تصادفات رانندگی و آسیب‌های بیشتر
- مشکل در پیدا کردن یا حفظ شغل در آینده
تشخیص و آزمایش‌های ADHD
- پزشکان برای تشخیص ADHD از معیارهای مطرح‌شده در DSM-5-TR استفاده می‌کنند.
- کودک زمانی تشخیص ADHD می‌گیرد که همه شرایط زیر برقرار باشد:
- دست‌کم شش نشانه از یک گروه (بی‌توجهی یا بیش‌فعالی/تکانشگری) داشته باشد، یا شش نشانه از هر دو گروه (در مجموع ۱۲ نشانه یا بیشتر).
- علائم پیش از ۱۲ سالگی آغاز شده باشند.
- علائم در حداقل دو محیط مختلف (مثلاً خانه و مدرسه) دیده شوند.
- علائم فعالیت‌های روزمره و روابط اجتماعی کودک را مختل کنند.
- علائم ناشی از بیماری پزشکی دیگری نباشند.
هیچ آزمایش آزمایشگاهی (مثل آزمایش خون یا ادرار) برای تشخیص ADHD وجود ندارد. در عوض، پزشکان از چیزی به نام ارزیابی ADHD استفاده می‌کنند که شامل گفت‌وگو با شما، کودک و اطرافیان (دوستان، خانواده، معلمان) برای شناخت بهتر رفتارهای کودک است. تست تشخیص بیش فعالی نیز وجود دارد که همین نشانه ها و معیارها به صورت سیستماتیک مورد سوال قرار می دهد.
مراحل تشخیص ADHD
فرآیند تشخیص معمولاً در سه گام انجام می‌شود:
- شناسایی الگوهای رفتاری مربوط به توجه و فعالیت.
- کنار گذاشتن علل دیگر این رفتارها (مثل افسردگی یا اضطراب).
- بررسی وجود اختلالات همزمان احتمالی.
- اختلالات همراه با ADHD
کودکان مبتلا به ADHD اغلب یک یا چند اختلال دیگر نیز دارند، از جمله:
- اضطراب
- افسردگی
- اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)
همچنین ممکن است مشکلات رشد عصبی دیگر، مانند اوتیسم یا اختلال یادگیری همزمان وجود داشته باشند. به همین دلیل، گاهی پزشک انجام ارزیابی‌های تکمیلی را برای تشخیص یا رد این اختلالات توصیه می‌کند.
مدیریت و درمان ADHD
درمان ADHD شامل چه چیزهایی است؟
روش‌های درمانی ADHD به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
- مداخلات رفتاری (یاد دادن مهارت‌های عملی)
- داروها
برنامه درمانی بسته به سن و نیازهای فرد متفاوت است.
اگر کودک شما ADHD دارد، پزشک یا روانشناس کودک ممکن است یکی یا چند مورد از درمان های زیر را پیشنهاد کند:
آموزش والدین: روان‌درمانگر به شما یاد می‌دهد چطور نقاط قوت کودک را تقویت کنید و رفتارهای مشکل‌ساز را مدیریت کنید. مثلاً چطور برنامه روزانه بسازید، رفتارهای مثبت را تشویق کنید و به رفتارهای منفی پاسخ درست بدهید.
گروه‌های مهارت‌های اجتماعی: جلساتی که کودکان در آن یاد می‌گیرند در تعامل با همسالان مهارت‌های جدیدی را تمرین کنند. این دوره‌ها معمولاً هفته‌ای یک یا دو ساعت و طی ۶ تا ۱۲ هفته برگزار می‌شوند.
دارودرمانی بیش فعالی: داروهای ADHD توانایی کودک در استفاده از توجه هدایت‌شده را بهبود می‌دهند، در نتیجه علائم کمتر می‌شوند و کیفیت زندگی و روابط بهتر می‌شود. پزشک دوز و نوع دارو را بر اساس واکنش کودک تنظیم می‌کند.
هدف درمان، کاهش علائم و کمک به کودک در زندگی روزمره است. برای کودکان ۴ تا ۵ ساله معمولاً آموزش والدین پیش از دارودرمانی توصیه می‌شود. برای کودکان بزرگ‌تر، نوجوانان و بزرگسالان، بهترین نتیجه اغلب از ترکیب درمان رفتاری و دارو به دست می‌آید.
توجه: شواهدی وجود ندارد که نشان دهد گفتاردرمانی یا بازی‌درمانی به‌تنهایی برای ADHD مؤثر است، اما اگر کودک مشکلات دیگری همزمان داشته باشد، ممکن است توصیه شوند. همچنین در مرکز درمان بیش فعالی کودکان، ذهن آرا به صورت تخصصی بر درمان اختلال بیش فعالی تمرکز دارد.
چطور می‌توانم در خانه به فرزندم کمک کنم؟
موارد زیر جایگزین درمان پزشکی نیستند، اما می‌توانند در کنار توصیه‌های پزشک مفید باشند:
وسایل کودک را منظم کنید: برای هر چیز جای مشخصی تعیین کنید (لباس‌ها، کیف و لوازم مدرسه). استفاده از چک‌لیست کمک‌کننده است.
برنامه روزانه ثابت داشته باشید: از زمان بیداری تا خواب شب، روال یکسانی داشته باشید که شامل تکالیف و بازی باشد.
از تقویم یا برنامه‌ریز استفاده کنید: کارهای مهم و مسئولیت‌ها را در جایی که کودک ببیند بنویسید. این روش برای نوجوانان و جوانان هم مفید است.
رفتارهای خوب را تشویق کنید: وقتی کودک رفتار مثبت دارد، آن را برجسته کنید. تمرکز صرف بر خطاها، رفتارهای نامطلوب را بیشتر می‌کند.
انضباط مؤثر: سیستم پاداش و تنبیه ثابت داشته باشید. به جای تنبیه سخت، از روش‌هایی مثل «تایم اوت» یا محرومیت موقت از امتیازها استفاده کنید.
محیطی آرام برای تکالیف بسازید: یک میز کار بدون شلوغی و عوامل حواس‌پرتی در خانه مشخص کنید.
از تایمر استفاده کنید: برای تکالیف بازه زمانی مشخص کنید. اگر تمام نشد، استراحت دهید و دوباره شروع کنید.
تلاش را تشویق کنید: روی کاری که کودک انجام داده تمرکز کنید، نه آنچه تمام نکرده است.
آیا ADHD نوعی ناتوانی محسوب می‌شود؟
بله. طبق قانون آمریکایی معلولیت‌ها (ADA)، ADHD یک ناتوانی رشدی است. این اختلال می‌تواند توانایی کودک در انجام فعالیت‌های روزمره مثل یادگیری در مدرسه را مختل کند. کودکان مبتلا ممکن است واجد شرایط آموزش ویژه یا روش‌های آموزشی اصلاح‌شده باشند.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟
اگر فکر می‌کنید فرزندتان ADHD دارد، با پزشک کودکان صحبت کنید. او تشخیص را بررسی کرده و درمان لازم را شروع می‌کند.
مراجعه منظم به پزشک کودکان برای پایش رشد و سلامت عمومی ضروری است.
اگر خودتان نشانه‌های ADHD را دارید، با یک پزشک مشورت کنید تا روند تشخیص و بررسی شرایط مشابه انجام شود.
مدت زمان ابتلا به ADHD چقدر است؟
اختلال ADHD از بین نمی‌رود، اما لزوماً به این معنا نیست که همیشه ناتوان‌کننده باشد. شما نمی‌توانید از آن «بزرگ شوید» یا به‌طور کامل پشت سر بگذارید، اما درمان می‌تواند به کنترل علائم کمک کند. به لطف درمان‌های مؤثر، بعضی افراد در بزرگسالی دیگر مشکلات قابل توجهی از علائم ADHD نشان نمی‌دهند. اما برای برخی دیگر، علائم همچنان زندگی روزمره را تحت تأثیر قرار می‌دهد. درمانگران مراقبت‌ها را متناسب با نیاز هر فرد تنظیم می‌کنند.
یادداشتی از کلینیک ذهن آرا:
ADHD یک «تفاوت مغزی» است، نه یک کمبود. این اختلال روی هر فرد به شکل متفاوتی اثر می‌گذارد. بنابراین حتی اگر خودتان این اختلال را داشته باشید، ممکن است تجربه فرزندتان با شما فرق داشته باشد. علائم او می‌تواند خفیف‌تر یا شدیدتر باشد و مثل علائم شما در طول زمان تغییر کند.
اگر فکر می‌کنید فرزندتان ADHD دارد یا تشخیص گرفته، احتمالاً سوالات زیادی در ذهن‌تان هست. فراموش نکنید این اختلال بسیار شایع است و متخصصان دائماً در حال یادگیری نکات جدید درباره آن هستند. تیم درمانی فرزندتان پاسخگوی سوالات شما خواهد بود و به شما کمک می‌کند بهترین روش حمایت از او را بشناسید.