توانبخشی و ارتقاء شناختی چیست؟
موارد کاربرد توانبخشی شناختی
اگرچه برای توانبخشی شناختی کاربردهای متعددی مطرح شده است اما تا بحال بیشتر مطالعات علمی که مستند به شواهد تجربی باشد در زمینه اسکیزوفرنیا بوده است. کمبودهای شناختی به عنوان هسته اصلی در اسکیزوفرنیا شناخته شده است و شامل نقص در توجه، یادگیری و حافظه، حافظه کاری، سرعت پردازش و استدلال و حل مسئله می شود. تحقیقات انجام گرفته تا به امروز نیز بر همراهی کمبودهای شناختی با اسکیزوفرنیا صحه گذاشته اند. تخمین زده شده است که ۹۰% افراد با اختلال اسکیزوفرنیا حداقل در یک حیطه شناختی از نظر بالینی و به طور معناداری دچار کمبود هستند و ۷۵% آنها حداقل در دو حیطه شناختی با این مشکل روبرو هستند. خوشبختانه شواهد علمی در مورد تاثیرگذاری توانبخشی شناختی بر روی بیماران اسکیزوفرنیک وجود دارد.
ترمیم و تقویت مغز در کلینیک توانبخشی شناختی
با ظهور علوم شناختی (علم مطالعه‌ی ذهن/مغز) و گسترش پژوهش در حوزه‌ی مغز، این نتیجه به دست آمده است که مغز ما بر خلاف تصور گذشتگان انعطاف‌پذیر است و از قابلیت ترمیم پس از آسیب برخوردار است. در این راستا توانبخشی شناختی با استفاده از تکنیک‌های مطالعه‌ی مغز و تشخیص دقیق نواحی ساختاری و کارکردی آسیب‌دیده، تمرین‌هایی را پیشنهاد می‌دهد که بسته به میزان و نوع آسیب و سایر تفاوت های فردی مانند سن و شدت آسیب، منجر به کاهش روند تخریب و بهبود و ارتقا نواحی آسیب‌دیده میشود و در نتیجه باعث موفقیت‌های نسبی فرد در حوزه‌های نظیر تحصیل، شغل و روابط اجتماعی میگردد.
قبل از شروع درمان، چه نوع ارزیابی انجام میشود؟
به منظور بهرهگیری هر چه بهتر از برنامههای توانبخشی شناختی لازم است ابتدا کارکردهای ذهنی و شناختی فرد مورد ارزیابی قرار گرفته تا نقاط ضعف و قوت فرد مشخص گردند. بر مبنای نتایج ارزیابیها، برنامهریزی آموزش شناختی برای فرد طرحریزی شده و به بهود عملکرد فرد کمک می شود. ارزیابی حافظه و یادگیری، دقت و تمرکز، عملکرد اجرایی و سایر مهارتهای شناختی فرد توسط آزمونهای شناختی کامپیوتری، مشاهدات بالینی، عملکرد های روزانه و گزارشهای بستگان و … صورت می گیرد.
چه کسانی میتوانند از این درمان بهره مند شوند؟
افرادی که در کارکردهای شناختی خود آسیب دیدهاند میتوانند از این برنامهها بهره برده و کارکردهای شناختی و ذهنی خود را بهبود بخشند. این اختلالات ممکن است به صورت پیشرونده باشند (مانند آلزایمر، دمانس، پارکینسون، مالتیپل اسکلروزیس، تومورهای مغزی) که درمان زودهنگام اختلال میتواند روند پیشرفت بیماری را کند نموده و به افزایش سطح توانمندی بیمار کمک کند.
همچنین بیماران مبتلا به اختلالات عصبی غیرپیشرونده مانند صدمات ضربه‌ای مغز (TBI)، سکته مغزی، فلج مغزی، اختلالات اتیسم و نقص توجه-بیش‌فعالی (ADHD) نیز با درمان زودهنگام اختلال میتواند روند پیشرفت بیماری را کند نموده و به افزایش سطح توانمندی بیمار کمک کند. همچنین، افرادی که به دنبال افزایش مهارت‌ها و توانمندی‌های ذهنی هستند نیز از این برنامهها برای ارتقاء عملکرد خود استفاده می‌کنند؛ بنابراین توانبخشی شناختی یک فرایند آموزشی در راستای ارتقاء عملکرد برای تمام افراد می‌باشد.
به همین منظور، کلینیک توانبخشی شناختی با بهرهگیری از اساتید مجرب علوم‌شناختی، کارشناسان با‌تجربه و استفاده از بروزترین نرم‌افزارهای توانبخشی، اقدام به توانبخشی اختلالات شناختی کرده است.
در مقایسه با دیگر مداخلات روان‌شناختی، توانبخشی شناختی چه جایگاهی در دنیا دارد؟
ازقرن 20ام میلادی بسته‌های مداخلات توانبخشی شناختی طراحی شده و اثربخشی آن در بیماری‌های مختلف روان‌شناختی مورد بررسی قرار گرفته است. اثربخشی این بسته‌ها روی کودکان دارای نقص توجه و بیش‌فعالی، افراد با آسیب مغزی، افراد دچار اسکیزوفرنی و کودکان دچار اختلال یادگیری کاملا معنی‌دار بوده است. این اثربخشی هم به صورت ترمیم آن کارکرد شناختی ناقص، نشان داده شده و هم به صورت بهبودی که در رفتار فرد دیده میشود.
یکی از کارکردهای توانبخشی شناختی، ارتقای توانایی‌های شناختی است. چگونه چنین چیزی امکان‌پذیر است؟
همان گونه که میتوان یک عضله را تقویت کرد، به مراتب راحت‌تر از آن میتوان مغز را تقویت کرد. سال 1825 جوزف گال بیان کرد که اگر فردی در عملکردی مهارت پیدا کند، ساختار مغزی درگیر در آن عملکرد تقویت میشود. پایه توانبخشی شناختی نیز بر این اصل استوار است. مغز یک ارگان انعطاف‌پذیر و تغییرپذیر است و میتوان با توانبخشی شناختی مغز را ترمیم و تقویت کرد.
چه نوع خدمات توانبخشی در کلینیک مغز و شناخت ارائه میشود؟
خدمات کلینیک توانبخشی شناختی
توانبخشی شناختی کلاسیک
آموزش‌هایی برای جبران ضعف‌های شناختی دارد. بطور مثال؛ قرار دادن فهرستی از لیست وسایل که فرد باید پیش از خروج از خانه به همراه خود بردارد. این موارد را روی کاغذ می نویسند و بر روی درب ورودی منزل قرار می دهند. در شکل‌های پیچیده تر؛ توانبخشی شناختی کلاسیک؛ یک سری تمرینات شناختی قلم و کاغذی هم دارد که در منزل یا کلینیک، به بیمار ارائه و با او تمرین می شود. به طور مثال، آسیب به برخی نواحی مغزی مانند مناطق پس سری و پیش پیشانی می تواند منجر به ادراک پریشی چهره شود. ادراک پریشی چهره می تواند خود را به صورت ناتوانی در بازشناسی چهره ی افراد آشنا و یا به خاطر سپردن افراد جدید، نشان می دهد. بازشناسی چهره ی افراد مشهور ممکن است دست نخورده باقی بماند و یا از آسیب متاثر شود.
وقتی افرادی با این شکایت مراجعه می کنند ابتدا نوع و میزان آسیب توسط تست های ارزیابی نوروسایکولوژیک، مشخص می شود و سپس توانبخشی متناسب با آن طراحی و اجرا می شود. برای مثال گاهی ممکن است افراد حتی توانایی نقاشی کردن چهره را هم از دست بدهند که در این موارد تمرین های مکرری با هدف توانمند کردن فرد در تشخیص و کشیدن چهره و اجزای آن انجام می شود. وقتی آسیب در این حد شدید است، فرد توانایی تشخیص هیجانات بر اساس حالات چهره را هم از دست می دهد. بنابراین پس از توانمند شدن فرد در نامیدن و کشیدن اجزای چهره، حالات هیجانی عمده مانند شادی، خشم و غم با فرد تمرین میشود. این روند درمانی با توجه به نوع و میزان آسیب و تفاوت های فردی دوره ی زمانی متفاوتی می تواند داشته باشد و تا آنجا ادامه پیدا می کند که فرد توانایی بازشناسی چهره ی افراد مهم زندگی و حالات هیجانی مبتنی بر تغییرات چهره را دست کم بر اساس نشانه ها به دست آورد.
توانبخشی شناختی کامپیوتری
فرآیندی پرورشی است که طی آن فرد با انجام مکرر تمرینات شناختی، مهارتهای اساسی شناختی خود را که مبنای بسیاری از فعالیت های روزانه چون یادگیری و … است، پرورش داده و تقویت می‌کند . این تمرینات را رایانه به سرعت و با دقت ارائه می‌کند. نحوه‌ی ارائۀ این تمرینات به گونه‌ای است که مهارتهای شناختی فرد به چالش کشیده شده و در اثر موفقیت‌های پی در پی در طی این چالش‌ها؛ مهارتهای شناختی ارتقاء پیدا می‌کند. در فرآیند پرورش شناختی کامپیوتری؛ با استفاده از آزمونهای شناختی و تحصیلی، مشاهدات بالینی، عملکرد‌های روزانه و گزارشهای والدین و …، مهارتهای شناختی که نیاز به پرورش دارند شناخته شده و برای پرورش هدفگذاری می‌شوند.
برنامههای کامپیوتری کلینیک توانبخشی شناختی
مجموعه Captain’s Log: یک مجموعه آموزشی برای ارتقاء کارکردها و فرایندهای عالی شناختی می باشد. این مجموعه دارای ۲۰۰۰ برنامه و تکلیف مختلف در سطوح گوناگون برای ارتقاء کارکردهای شناختی گوناگون می باشد:
– انواع دقت و تمرکز (دقت انتخابی، دقت متمرکز، دقت مداوم، دقت تجزیه شده و جابجایی توجه)
– حافظه فعال، حافظه فوری و حافظه کوتاه‌مدت دیداری و شنیداری
– سرعت پردازش دیداری و شنیداری
– ادراک دیداری و شنیداری
– هماهنگی حسی و حرکتی، بهبود هماهنگی دست و چشم، پردازش دیداری و کنترل حرکات ریز
– مهارت های حل مساله
– عملکرد اجرایی
– سرعت واکنش
– استدلال منطقی،استدلال استقرایی و استنتاجی
– بهبود کنترل تکانه
– یکپارچه سازی ذهنی، دسته بندی و مرتب سازی (ترتیب گذاری) دیداری و شنیداری
– هوش فضایی
برنامه Attention gym: این برنامه ویژه مراجعین 13 سال به بالا طراحی شده است که مهارتهای شنیداری، تمرکز و توجه را به تفصیل تقویت می‌کند. تمرینات از تکالیف ساده تا چالش‌برانگیز را شامل می‌شوند و دارای 180 تمرین با سطوح مختلف دشواری است که با رویکردی ساختارمدار ارائه میشود.
برنامه Memory Gym: پژوهش‌ها نشان داده است که حافظه‌ی انسان توانایی ارتقا قدرت دارد. این برنامه با ارائه‌ی تمرینات هدفمند قدرت پردازش و تفکر کلامی افراد را بهبود می‌بخشد و استدلال‌های زبانی و مهارتهای کلامی فرد را به چالش فرا‌می‌خواند و در 5 نسخه معرفی میشود. نسخه کودکان که برای سنین 6-12 سال است و به شیوه‌ای موثر حافظه‌ی فعال کودکان دارای اختلال یادگیری را تقویت می‌کند. در این برنامه 400 تمرین ساختارمند، ویژه کودکان وجود دارد که توجه شنیداری و دیداری، حافظه‌ی فعال، مهارتهای حل مساله و سرعت پردازش ذهنی را بهبود می‌بخشد.
در بخش بزرگسالان، تمرینات در چهار سطح ارائه می‌شوند: 1) آسان 2) متوسط 3) سخت 4) چالش‌برانگیز؛ که در هر سطح بیش از 200 تمرین حافظه گنجانده شده است که مهارتهای شناختی افراد بزرگسالی که با ناتوانی‌های شناختی رو‌به‌رو شدند را تقویت می‌کند، همچنین سطح چالش‌برانگیز برای افرادی طراحی شده که تمرین های چالش ذهنی را دوست دارند و برای افزایش انعطاف‌پذیری شناختی و ارتقا عملکرد بیش از 200 تمرین نفس‌گیر ارائه می‌کند.