اختلال کنترل تکانه چیست و چگونه درمان می‌شود؟

اختلال کنترل تکانه چیست؟

اختلال کنترل تکانه (Impulse Control Disorder – ICD) یک اختلال رفتاری و روانی است که در آن فرد توانایی مهار میل شدید به انجام برخی رفتارهای ناگهانی و اغلب مضر را ندارد. این رفتارها معمولاً بدون تفکر منطقی یا ارزیابی پیامدها انجام می‌شوند و در نهایت منجر به پشیمانی، ناراحتی روانی یا آسیب به خود و دیگران می‌گردند.

بر اساس معیارهای DSM-5 (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی)، این وضعیت در دسته‌ی اختلالات مخرب، کنترل تکانه و رفتار قرار می‌گیرد. افراد مبتلا به اختلال کنترل تکانه به‌طور مداوم در مقاومت در برابر تکانه‌ها و انگیزه‌های ناگهانی شکست می‌خورند. این اختلال می‌تواند به شکل خشم انفجاری، تخریب اموال، پرخاشگری ناگهانی یا تصمیم‌گیری‌های عجولانه بروز پیدا کند و تأثیر عمیقی بر جنبه‌های مختلف زندگی فرد بگذارد — از روابط شخصی گرفته تا وضعیت شغلی و قانونی.

بر اساس آخرین نسخه از راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، اختلال کنترل تکانه در دسته‌ی اختلالات مخرب، کنترل تکانه و رفتار طبقه‌بندی می‌شود. افراد مبتلا به این اختلال، اغلب ناتوانی در مقاومت در برابر تکانه‌هایی را تجربه می‌کنند که منجر به رفتارهای ناگهانی، خطرناک یا اجتماعی نامناسب می‌شوند.

تکانه‌ها چگونه عمل می‌کنند؟

تکانه‌ها همان هوس‌ها و انگیزه‌های ناگهانی و کنترل‌نشده هستند که ممکن است همه ما در شرایطی خاص تجربه کنیم. مثلاً تمایل به گفتن حرفی در لحظه‌ای حساس، یا خرید چیزی غیرضروری از روی احساس. اما در افراد دچار اختلال کنترل تکانه، این میل‌ها شدیدتر از حالت معمول هستند و مقاومت در برابرشان بسیار دشوار می‌شود — حتی وقتی فرد می‌داند که نتیجه‌ی آن رفتار منفی خواهد بود.

اختلالات کنترل تکانه معمولاً با ناتوانی پایدار در مقاومت در برابر این تکانه‌ها مشخص می‌شود. رفتارهایی که از این وضعیت ناشی می‌شوند ممکن است در کوتاه‌مدت لذت‌بخش یا تسکین‌دهنده به نظر برسند، اما در درازمدت منجر به ناراحتی روانی، احساس گناه، و اختلال در عملکرد اجتماعی و شغلی فرد می‌گردند.

تأثیرات اختلال کنترل تکانه بر زندگی فردی

اختلال کنترل تکانه (ICD) می‌تواند به‌شدت بر جنبه‌های مختلف زندگی فرد تأثیر بگذارد. این اختلال، توانایی فرد را در مقابله با انگیزه‌های ناگهانی کاهش می‌دهد و اغلب منجر به رفتارهایی می‌شود که روابط اجتماعی، موقعیت شغلی، سلامت روان و عزت‌نفس فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

افراد مبتلا به اختلال کنترل تکانه ممکن است به دلیل رفتارهای خود، دچار مشکلاتی در روابط عاطفی، کار، تحصیل و حتی قانون شوند. احساس بی‌ثباتی هیجانی، خشم کنترل‌نشده، و ناتوانی در تصمیم‌گیری عقلانی از جمله پیامدهای شایع این اختلال است.

نمونه‌هایی از رفتارهای مرتبط با اختلال کنترل تکانه

رفتارهایی که در نتیجه‌ی اختلال کنترل تکانه بروز پیدا می‌کنند، اغلب ناگهانی، شدید و بدون در نظر گرفتن پیامدهای بلندمدت هستند. این رفتارها می‌توانند باعث آسیب به خود فرد یا دیگران شوند و معمولاً با ناتوانی در کنترل خشم یا تصمیم‌گیری منطقی همراه هستند.

چند نمونه رایج از رفتارهای تکانشی عبارتند از:

• طغیان عصبانیت و خشم شدید بدون دلیل منطقی
• درگیری فیزیکی و دعوا با دیگران
• تخریب اموال عمومی یا شخصی
• رفتارهای سرکشانه، به‌ویژه در برابر والدین یا مسئولان
• دزدی‌های بدون انگیزه مالی، مانند دزدی مرضی (Kleptomania)
• زیر پا گذاشتن قوانین اجتماعی یا قانونی بدون توجه به عواقب

شروع علائم از دوران کودکی

علائم و نشانه‌های اختلالات کنترل تکانه اغلب از دوران کودکی یا نوجوانی شروع می‌شوند. در بسیاری از موارد، اگر این رفتارها به موقع شناسایی و مدیریت نشوند، می‌توانند تا بزرگسالی ادامه یافته و حتی تشدید شوند. مداخله زودهنگام و دریافت حمایت تخصصی، نقش مهمی در پیشگیری از مزمن شدن این اختلال دارد.

انواع اختلالات کنترل تکانه

طبق راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) که توسط انجمن روان‌پزشکی آمریکا تدوین شده، چندین وضعیت روانی به عنوان انواع اختلال کنترل تکانه شناخته می‌شوند. این اختلالات رفتاری معمولاً با ناتوانی در مهار تکانه‌ها و رفتارهای ناگهانی و پرخطر همراه هستند و در صورت عدم درمان، می‌توانند تأثیرات جدی روانی، اجتماعی و قانونی به همراه داشته باشند.

۱. اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه (ODD)
اختلال نافرمانی مخالف (Oppositional Defiant Disorder – ODD) یکی از شایع‌ترین انواع اختلالات کنترل تکانه در کودکان و نوجوانان است. این اختلال با الگوی پایدار رفتارهای نافرمان، لجباز، خصمانه و چالش‌برانگیز نسبت به افراد دارای قدرت (مانند والدین یا معلمان) شناخته می‌شود. کودکان مبتلا به ODD اغلب قوانین را زیر پا می‌گذارند، با بزرگترها بحث می‌کنند و عمداً دیگران را آزار می‌دهند.

۲. اختلال سلوک (Conduct Disorder)
اختلال سلوک نوعی اختلال کنترل تکانه است که در آن فرد (اغلب کودک یا نوجوان) رفتارهای پرخاشگرانه مکرر نسبت به دیگران از خود نشان می‌دهد. این رفتارها ممکن است شامل نقض شدید قوانین اجتماعی، قلدری، آسیب رساندن به حیوانات یا تخریب اموال باشند. کودکان مبتلا به اختلال سلوک معمولاً در محیط‌هایی مانند خانه، مدرسه یا اجتماع رفتارهای مخرب و ضداجتماعی دارند.

۳. اختلال انفجاری متناوب (IED)
اختلال انفجاری متناوب (Intermittent Explosive Disorder) با فوران‌های خشم شدید و ناگهانی مشخص می‌شود. افراد مبتلا به IED نمی‌توانند خشم خود را کنترل کنند و ممکن است به‌صورت مکرر وارد دعوا، فریاد یا حتی تخریب اشیا شوند. این طغیان‌های هیجانی به‌صورت تکانشی و بدون برنامه‌ریزی قبلی هستند و باعث ناراحتی روانی و مشکلات در روابط اجتماعی می‌شوند.

۴. کلپتومانیا (Kleptomania)
کلپتومانیا نوعی اختلال روانی است که در آن فرد به‌طور غیرقابل مقاومت، دچار میل به سرقت اشیاء می‌شود — حتی اشیایی که ارزش خاصی ندارند یا برای او کاربردی ندارند. فرد می‌داند که دزدی اشتباه است و ممکن است عواقب قانونی داشته باشد، اما نمی‌تواند در برابر این تکانه مقاومت کند. احساس تنش قبل از دزدی و تسکین یا لذت بعد از آن از نشانه‌های کلیدی کلپتومانیا است.

۵. پیرومانیا (Pyromania)
پیرومانیا اختلالی در کنترل تکانه است که در آن فرد میل شدید به آتش‌افروزی دارد و از انجام آن احساس آرامش یا لذت می‌کند. فرد مبتلا معمولاً پیش از اقدام به آتش‌زدن دچار تنش روانی شدید می‌شود و پس از انجام این عمل، احساس آرامش می‌کند. انگیزه‌ی فرد برای آتش‌زدن صرفاً لذت ناشی از خود عمل است، نه دلایل دیگر مانند انتقام یا منافع مالی.

شیوع اختلالات کنترل تکانه

یکی از سؤالات رایج درباره اختلال کنترل تکانه این است که «این اختلال تا چه حد در میان مردم شایع است؟» مطالعات و آمارهای موجود، به‌ویژه در ایالات متحده، نشان می‌دهند که هر نوع از این اختلالات رفتاری، درصد مشخصی از جمعیت را درگیر می‌کند. در ادامه، به میزان شیوع هر یک از انواع اختلالات کنترل تکانه در میان کودکان، نوجوانان و بزرگسالان اشاره می‌کنیم:

پیرومانیا: نادرترین نوع اختلال کنترل تکانه
در میان تمام انواع اختلالات کنترل تکانه، پیرومانیا نادرترین نوع به شمار می‌رود. طبق یک مطالعه تخصصی، تنها حدود ۳٪ از افرادی که به دلیل آتش‌افروزی در زندان هستند، واقعاً معیارهای کامل تشخیصی پیرومانیا را دارا می‌باشند. این موضوع نشان می‌دهد که بسیاری از موارد آتش‌افروزی لزوماً ناشی از یک اختلال روانی شناخته‌شده نیستند.

علائم اختلال کنترل تکانه چیست؟

علائم اختلالات کنترل تکانه بسته به نوع آن متفاوت هستند، اما وجه مشترک همه آن‌ها ناتوانی در کنترل تکانه‌ها و رفتارهای ناگهانی است. این رفتارها معمولاً منجر به نقض قوانین اجتماعی، آسیب به دیگران، یا پشیمانی فرد پس از انجام آن‌ها می‌شود.

افراد مبتلا به اختلال کنترل تکانه (ICD) اغلب:

• آگاه هستند که رفتارشان نامناسب است، اما توانایی توقف یا کنترل آن را ندارند.
• پیش از بروز رفتار، تنش روانی شدیدی را تجربه می‌کنند.
• بعد از عمل، احساس رهایی، تسکین یا لذت موقتی دارند.

این رفتارها معمولاً برون‌ریزی شده (externalizing) هستند؛ به‌این معنا که نارضایتی و پریشانی روانی به‌شکل رفتارهای پرخاشگرانه، نافرمانی یا بی‌ثباتی رفتاری در محیط بیرونی ظاهر می‌شود. این تفاوت مهمی با اختلالاتی مانند افسردگی یا اضطراب دارد که بیشتر با درون‌ریزی (internalizing) ناراحتی همراهند.

نکته مهم: بسیاری از کودکان در دوره‌هایی از رشد خود رفتارهای سرکش یا قانون‌گریز از خود نشان می‌دهند. اما اختلال کنترل تکانه با یک الگوی رفتاری پایدار، شدید و تکرارشونده همراه است که زندگی روزمره فرد را مختل می‌کند و بر روابط خانوادگی، اجتماعی یا تحصیلی تأثیر منفی می‌گذارد.

علل اختلال کنترل تکانه

علت دقیق اختلالات کنترل تکانه هنوز به طور کامل مشخص نشده است، اما تحقیقات نشان می‌دهند که ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و بیولوژیکی در بروز این اختلال نقش دارند.

۱. عوامل ژنتیکی
مطالعات نشان داده‌اند که ژنتیک می‌تواند در بروز این اختلالات موثر باشد. برای مثال:

• کودکان مبتلا به اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD) بیشتر احتمال دارد والدینی با اختلالات خلقی داشته باشند.
• کودکان مبتلا به اختلال سلوک ممکن است والدینی با سابقه اسکیزوفرنی، ADHD، اختلال مصرف مواد یا اختلال شخصیت ضد اجتماعی داشته باشند.

۲. عوامل محیطی
محیط خانوادگی و اجتماعی می‌تواند نقش مهمی در ایجاد یا تشدید اختلال کنترل تکانه داشته باشد. از جمله عوامل محیطی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• وضعیت اجتماعی-اقتصادی پایین
• خشونت در جامعه یا خانواده
• بی‌توجهی یا سوءاستفاده در دوران کودکی
• داشتن همسالان منحرف یا بزهکار

۳. عوامل بیولوژیکی
برخی مطالعات نشان می‌دهند که افراد مبتلا به این اختلال ممکن است تغییراتی در عملکرد مغز، به‌ویژه در نواحی مرتبط با تصمیم‌گیری و کنترل تکانه داشته باشند. همچنین، هورمون‌هایی مانند کورتیزول نیز ممکن است در این زمینه نقش داشته باشند.

مدیریت و درمان اختلالات کنترل تکانه

اختلالات کنترل تکانه چگونه درمان می‌شوند؟

درمان اختلالات کنترل تکانه (ICD) به طور عمده بر روی درمان‌های روانشناختی و استراتژی‌های تربیتی تمرکز دارد. اگرچه هیچ دارویی توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) برای درمان این اختلالات تایید نشده است، اما تحقیقات نشان داده‌اند که درمان‌های رفتاری و راهکارهای تربیتی می‌توانند به‌طور مؤثری علائم ICD را کاهش دهند.

استراتژی‌های مفید والدین برای مدیریت ICD
کاهش تقویت مثبت برای رفتارهای نامطلوب: یکی از مهمترین استراتژی‌های والدین برای کاهش رفتارهای نامناسب، عدم تقویت این رفتارها با توجه و پاداش است.

• تشویق به رفتارهای اجتماعی: والدین می‌توانند با تشویق به رفتارهای همدلی و نگرانی برای دیگران، به کودک کمک کنند تا روابط اجتماعی سالم‌تری برقرار کند.
• استفاده از نظم و انضباط بدون خشونت: اجرای انضباط به روش‌های سازگار، بدون خشونت و با تأکید بر منطق می‌تواند رفتارهای نادرست را کاهش دهد.
• اتخاذ تصمیمات والدین سازگار و پیش‌بینی‌پذیر: داشتن رویکردی ثابت و پیش‌بینی‌پذیر در برابر رفتارهای کودک، به کودک کمک می‌کند که احساس امنیت و ثبات داشته باشد.

درمان‌های موثر برای اختلالات کنترل تکانه
علاوه بر استراتژی‌های والدین، چندین درمان روانشناختی وجود دارد که می‌تواند به کنترل اختلالات کمک کند:

• آموزش مدیریت والدین (PMT):
  این درمان شامل آموزش تکنیک‌هایی به والدین یا مراقبان برای کمک به فرزندشان در بهبود رفتارها و یادگیری مهارت‌های جدید است. هدف اصلی این درمان، ایجاد نظم و انضباط سازگار با پاداش‌های مثبت برای رفتارهای مناسب است.
• درمان چند سیستمی (MST):
  درمان چند سیستمی، از نقاط قوت خانواده برای تقویت فعالیت‌های مقابله‌ای مثبت استفاده می‌کند. در این درمان، یک درمانگر مجاز با والدین یا مراقبان همکاری می‌کند تا از طریق افزایش مسئولیت‌پذیری و حل مشکلات، رفتارهای منفی کاهش یابد.
• درمان شناختی-رفتاری (CBT):
  CBT یک درمان روانشناختی ساختارمند است که در آن درمانگر به کودک کمک می‌کند تا افکار و احساسات خود را شناسایی کرده و بفهمد چگونه این افکار بر رفتارهای او تاثیر می‌گذارند. این درمان، در کنار مدیریت والدین، به کودک یاد می‌دهد که افکار منفی را به افکار سالم‌تر و الگوهای رفتاری مثبت تبدیل کند.

پیشگیری و پیش آگهی اختلالات کنترل تکانه

آیا می‌توان از اختلالات کنترل تکانه پیشگیری کرد؟

در حالی که اختلالات کنترل تکانه (ICD) ممکن است به‌طور کامل قابل پیشگیری نباشند، تشخیص زودهنگام و درمان به‌موقع این اختلالات می‌تواند از بروز مشکلات جدی در آینده جلوگیری کند. اگر این اختلالات در مراحل اولیه شناسایی شوند و درمان‌های مؤثر آغاز شوند، می‌توانند تا حد زیادی ناراحتی کودک و خانواده را کاهش دهند و خطر بروز رفتارهای مشکل‌ساز در آینده را کم کنند.

روش‌های پیشگیرانه شامل آموزش والدین، آگاهی از علائم اولیه و ایجاد نظام‌های حمایتی برای خانواده‌ها است. این اقدامات می‌تواند در کاهش شدت علائم ICD و جلوگیری از مشکلات جانبی مانند بزهکاری، اختلالات اضطرابی، و مشکلات ارتباطی کمک کند.

پیش آگهی اختلالات کنترل تکانه چیست؟

پیش آگهی یا چشم‌انداز اختلالات کنترل تکانه بستگی به شدت اختلال و عوامل مختلف دیگر دارد، مانند سن شروع علائم و میزان پاسخ به درمان. به‌طور کلی، اختلالات کنترل تکانه به‌عنوان اختلالاتی مزمن (طولانی‌مدت) شناخته می‌شوند که می‌توانند تأثیرات منفی زیادی بر زندگی فرد مبتلا و اطرافیانش بگذارند.

مطالعات نشان می‌دهند که افراد مبتلا به ICD احتمال بالایی دارند که در آینده با مشکلات مختلفی روبه‌رو شوند، از جمله:

• مصرف مواد: افراد مبتلا به ICD ممکن است به‌دلیل کمبود کنترل تکانه‌ها، بیشتر در معرض خطر اعتیاد و مصرف مواد قرار گیرند.
• افسردگی: ناتوانی در کنترل رفتارها می‌تواند به احساسات پشیمانی، شرم و افسردگی منجر شود.
• بیکاری: مشکلات رفتاری و ناتوانی در مدیریت آن‌ها می‌تواند باعث مشکلات شغلی و بیکاری شود.
• مشکلات رابطه‌ای: افراد مبتلا به ICD ممکن است در برقراری روابط سالم با دیگران، چه در خانواده و چه در محیط اجتماعی، دچار مشکل شوند.

با این حال، درمان‌های مناسب و به‌موقع می‌تواند چشم‌انداز پیشرفت افراد مبتلا به ICD را بهبود بخشد. درمان‌های فشرده و تخصصی مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT) و آموزش‌های مدیریت والدین (PMT) می‌توانند به جلوگیری از رفتارهای مشکل‌ساز و بهبود کیفیت زندگی فرد کمک کنند.

یادداشتی از کلینیک ذهن آرا: مدیریت اختلالات کنترل تکانه در کودکان و نوجوانان

کودکان و نوجوانانی که پرخاشگر هستند یا به طور مکرر قوانین و مقررات را نقض می‌کنند، می‌توانند برای والدین چالش‌برانگیز باشند. در حالی که ممکن است رفتارهای سرکشی گاه‌به‌گاه در کودکان و نوجوانان طبیعی باشد، اما رفتارهای مکرر و مخل می‌تواند نشانه‌ای از وجود یک اختلال کنترل تکانه باشد.

برای والدینی که نگران اختلالات کنترل تکانه در فرزندانشان هستند، شروع درمان زودهنگام می‌تواند نقش بسیار مهمی در پیشگیری از مشکلات جدی‌تر ایفا کند. اولین قدم در این مسیر، صحبت کردن با یک متخصص سلامت روان یا ارائه‌دهنده خدمات بهداشتی است. این متخصصین می‌توانند راهنمایی‌های لازم را برای تشخیص و درمان مناسب این اختلالات ارائه دهند.

از آنجا که اختلالات کنترل تکانه می‌توانند بر روابط خانوادگی و پیشرفت اجتماعی کودکان تأثیر منفی بگذارند، پرسیدن سوالات و درخواست کمک از متخصصین به ویژه در مراحل اولیه تشخیص بسیار ضروری است. هیچ‌وقت از پرسیدن سوالات از پزشک یا درمانگر خود دریغ نکنید. آنها برای کمک و راهنمایی در کنار شما هستند و می‌توانند در این مسیر چالش‌برانگیز، حمایت لازم را فراهم کنند.

منابع

American Addiction Centers. Impulse Control Disorders and Substance Abuse. Updated 3/4/2023. Accessed 8/7/2023.

American Psychiatric Association. What are Disruptive, Impulse Control and Conduct Disorders?Reviewed 9/2021. Accessed 8/7/2023.

Fariba KA, Gokarakonda SB. Impulse Control Disorders  ۲۰۲۲ Aug 22. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Accessed 8/7/2023.