هورمون های استرس کدامند؟
هورمون های استرس: پیام‌رسان‌های شیمیایی بدن در برابر استرس
هورمون های استرس پیام‌رسان‌های شیمیایی هستند که نقش اساسی در واکنش‌های فیزیولوژیکی و رفتاری بدن به استرس دارند. این هورمون‌ها، مانند کاتکول‌آمین‌ها و کورتیزول، در آغاز واکنش‌های تطبیقی «جنگ یا گریز» به استرس دخیل‌اند. وقتی بدن با استرس مواجه می‌شود، هورمون‌هایی نظیر اپی‌نفرین (آدرنالین)، کورتیزول و نوراپی‌نفرین ترشح می‌شود که این فرآیندها به بدن کمک می‌کند تا با موقعیت‌های استرس‌زا مقابله کند.
هورمون های استرس به طور خاص برای افزایش ضربان قلب، فشار خون و سطح قند خون طراحی شده‌اند تا به فرد در مقابله با شرایط استرس‌زا یاری رسانند. با این حال، استرس مزمن می‌تواند در درازمدت بر بدن و ذهن انسان تأثیرات منفی بگذارد.
در این مقاله، هورمون های استرس و تأثیر آنها بر بدن توضیح داده می‌شود. همچنین علائم و پیامدهای بالقوه سطوح بالای هورمون‌های استرس نیز بررسی می‌شود. درک این فرآیندها می‌تواند به مدیریت بهتر استرس و جلوگیری از اثرات منفی آن کمک کند.
هورمون های استرس چیست؟
هورمون های استرس مولکول‌های سیگنالی هستند که در پاسخ به یک عامل استرس‌زا فعال می‌شوند. بر اساس یک بررسی در سال ۲۰۱۷، یک عامل استرس‌زا رویدادی است که تهدیدی واقعی یا درک شده برای رفاه فرد ایجاد می‌کند. هورمون‌های استرس به سیستم‌های خاص بدن سیگنال می‌دهند تا واکنش‌هایی متناسب با شرایط استرس‌زا انجام دهند.
برای مثال، هورمون‌های استرس می‌توانند ضربان قلب را افزایش داده و اکسیژن‌رسانی به عضلات را تقویت کنند تا فرد بتواند از تهدید فرار کند. این واکنش‌ها بخشی از فرآیندهای فیزیولوژیکی هستند که تحت تأثیر هورمون‌های استرس قرار می‌گیرند.
هورمون‌های اصلی استرس شامل کورتیزول و کاتکول‌آمین‌ها هستند. کورتیزول به عنوان هورمون استرس اولیه شناخته می‌شود که نقش مهمی در واکنش‌های استرس دارد. کاتکول‌آمین‌ها نیز گروهی از هورمون‌ها هستند که شامل مواد شیمیایی مانند اپی‌نفرین (آدرنالین) و نوراپی‌نفرین می‌باشند. این هورمون‌ها به بدن کمک می‌کنند تا در برابر خطرات و تهدیدات سریعاً واکنش نشان دهد.
کورتیزول: هورمون استرس اصلی
کورتیزول، اصلی‌ترین هورمون استرس است که بسیاری از مردم با آن آشنا هستند. این هورمون استروئیدی توسط غدد فوق کلیوی در پاسخ به استرس ترشح می‌شود و می‌تواند اثرات متفاوتی بر بدن داشته باشد. برخلاف کاتکول‌آمین‌ها، که گروهی از هورمون‌های استرس هستند و در فوران‌های بزرگ ترشح می‌شوند، کورتیزول به‌طور مداوم در مقادیر کمتر آزاد می‌شود. این مسئله به این دلیل است که کورتیزول نقش مهمی در واکنش بدن به استرس طولانی‌مدت ایفا می‌کند.
کورتیزول عملکردهای متعددی دارد، اما یکی از نقش‌های اصلی آن کمک به بدن در پاسخ به استرس است. این کار را با افزایش سطح قند خون و تولید انرژی انجام می‌دهد تا بدن بتواند با تهدیدهای استرس‌زا مقابله کند. همچنین، کورتیزول عملکردهای غیر ضروری مانند هضم، تولید مثل و سیستم ایمنی را سرکوب می‌کند. این مکانیسم به بدن این امکان را می‌دهد که منابع خود را به مسائل مهم‌تر مانند مقابله با یک موقعیت استرس‌زا متمرکز کند.
با این حال، اگر سطح کورتیزول به طور مداوم بالا باشد، ممکن است مشکلات سلامتی ایجاد شود. سطوح بالا و مداوم کورتیزول می‌تواند منجر به افزایش وزن، اضطراب، افسردگی و مشکلات دیگر گردد. بنابراین، مدیریت استرس و حفظ تعادل در سطح کورتیزول از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
کاتکول‌آمین‌ها: هورمون‌های استرس که بدن را به واکنش وا می‌دارند
کاتکول‌آمین‌ها گروهی از هورمون‌ها هستند که شامل اپی‌نفرین (آدرنالین)، نوراپی‌نفرین (نورآدرنالین) و دوپامین می‌باشند. این هورمون‌ها به عنوان انتقال‌دهنده‌های عصبی در بدن انسان عمل می‌کنند و سیگنال‌هایی را بین سلول‌های عصبی (نورون‌ها) ارسال می‌کنند تا به بدن در پاسخ به استرس کمک کنند.
کاتکول‌آمین‌ها به‌ویژه در پاسخ به استرس عاطفی آزاد می‌شوند و به افزایش ضربان قلب، فشار خون و سطح قند خون کمک می‌کنند. این هورمون‌ها همچنین در واکنش «جنگ یا گریز» نقش دارند، که مکانیسم طبیعی بدن برای مقابله با تهدیدات درک شده است. در ادامه، نگاهی به هورمون‌های اصلی کاتکول‌آمین و نقش آنها در واکنش‌های استرس می‌اندازیم:
- اپی‌نفرین (آدرنالین) – اپی‌نفرین به عنوان هورمون اصلی در پاسخ «جنگ یا گریز» شناخته می‌شود. این هورمون به مقدار زیاد ترشح می‌شود و اثرات مختلفی بر بدن دارد، از جمله افزایش ضربان قلب، فشار خون و جریان خون به عضلات. اپی‌نفرین همچنین تولید انرژی را افزایش می‌دهد. در حالی که اپی‌نفرین می‌تواند در موقعیت‌های استرس‌زا مفید باشد، ترشح زیاد آن می‌تواند منجر به اضطراب، تحریک‌پذیری و مشکلات خواب شود.
- نوراپی‌نفرین (نورآدرنالین) – نوراپی‌نفرین مشابه اپی‌نفرین است، اما در مقادیر کمتری ترشح می‌شود. این هورمون به افزایش ضربان قلب و فشار خون کمک می‌کند و همچنین هوشیاری و تمرکز را افزایش می‌دهد. نوراپی‌نفرین همچنین به عنوان یک متابولیت از دوپامین در بدن تولید می‌شود. همانند اپی‌نفرین، سطح بالای نوراپی‌نفرین می‌تواند منجر به اضطراب و مشکلات خواب شود.
- دوپامین – دوپامین یکی از مهم‌ترین انتقال‌دهنده‌های عصبی است که در خلق و خو، انگیزه و احساس لذت نقش دارد. این هورمون گاهی اوقات به عنوان «هورمون پاداش» شناخته می‌شود زیرا زمانی که ما کاری را انجام می‌دهیم که احساس خوبی دارد، ترشح می‌شود. دوپامین همچنین در پاسخ به استرس نقش دارد، اگرچه این رابطه پیچیده است و محققان هنوز در حال بررسی آن هستند. دوپامین برای مقابله با استرس ضروری است زیرا به بدن کمک می‌کند تا با محرک‌های مختلف محیطی سازگار شود.
وازوپرسین: هورمونی با نقش در تنظیم فشار خون و پاسخ به استرس
وازوپرسین (که گاهی به عنوان هورمون ضد ادرار شناخته می‌شود) هورمونی است که در تنظیم فشار خون و متابولیسم آب در بدن نقش مهمی ایفا می‌کند. این هورمون در هیپوتالاموس، ناحیه‌ای از مغز، تولید و در غده هیپوفیز (غده‌ای کوچک که در زیر مغز قرار دارد) ذخیره می‌شود.
هنگامی که بدن استرس فیزیکی یا روانی را تجربه می‌کند، وازوپرسین وارد جریان خون می‌شود. این هورمون به گیرنده‌های رگ‌های خونی متصل شده و انقباض رگ‌ها را افزایش می‌دهد، که این امر منجر به افزایش فشار خون می‌شود. علاوه بر این، وازوپرسین به کلیه‌ها سیگنال می‌دهد که آب بیشتری را از ادرار جذب کنند، که در نتیجه تولید ادرار کاهش یافته و به جلوگیری از کم‌آبی بدن در هنگام استرس فیزیکی (مثلاً هنگام ورزش) کمک می‌کند.
اگرچه وازوپرسین در هنگام استرس فعال می‌شود، باید توجه داشت که اصطلاح «هورمون استرس» برای آن تا حدی خودسرانه است، زیرا هیچ هورمونی تنها در پاسخ به استرس فعال نمی‌شود. برای مثال، کورتیزول نه تنها پاسخ استرس را تنظیم می‌کند بلکه بر موارد دیگری مانند متابولیسم، پاسخ‌های التهابی و عملکرد سیستم ایمنی نیز تاثیر دارد.
همچنین، کاتکول‌آمین‌ها مانند اپی‌نفرین (آدرنالین) و نوراپی‌نفرین نقش مهمی در موارد زیر ایفا می‌کنند:
- تنظیم ضربان قلب و فشار خون
- تنظیم سطح قند خون
- متابولیسم
- تنظیم خلق و خو
- چرخه خواب و بیداری
هورمون‌های استرس و تأثیر آنها بر بدن
هورمون‌های استرس به بدن این امکان را می‌دهند که به تهدیدات واقعی یا درک شده واکنش نشان دهد. پاسخ استرس بدن شامل دو بخش اصلی است: یک پاسخ سریع و یک پاسخ آهسته. هر یک از این پاسخ‌ها می‌توانند اثرات فیزیولوژیکی و رفتاری متفاوتی بر بدن داشته باشند.
پاسخ سریع
پاسخ استرس سریع به فعال شدن سیستمی به نام محور سمپاتیک-آدرنو-مدولار (SAM) مربوط می‌شود. هنگامی که یک عامل استرس‌زا سیستم عصبی سمپاتیک را تحریک می‌کند، بخش خاصی از مغز به نام مدولا ترشح هورمون‌های اپی‌نفرین و نوراپی‌نفرین را آغاز می‌کند. این هورمون‌ها به گیرنده‌های خاص در اندام‌ها، ماهیچه‌ها و سایر بافت‌های بدن متصل می‌شوند و باعث می‌شوند که بدن آماده پاسخ به تهدیدات شود. این پاسخ به شکل یک واکنش فوری “جنگ یا گریز” ظاهر می‌شود.
این هورمون‌ها به سرعت ضربان قلب، فشار خون و جریان خون به عضلات را افزایش می‌دهند تا بدن بتواند با خطرات احتمالی مقابله کند. به این ترتیب، هورمون‌های استرس به بدن کمک می‌کنند تا در موقعیت‌های تهدیدآمیز یا اضطراب‌آور به سرعت واکنش نشان دهد و از خود دفاع کند.
چرا انسان‌ها به استرس پاسخ می‌دهند؟
پاسخ استرس به طور طبیعی به بدن کمک می‌کند تا با موقعیت‌های بالقوه خطرناک یا تهدیدکننده زندگی مقابله کند. زمانی که ما احساس خطر می‌کنیم، بدن ما وارد حالت آماده‌باش می‌شود و خود را برای “جنگ یا فرار” آماده می‌کند. این واکنش با ترشح هورمون‌های استرس مانند وازوپرسین، آدرنالین و کورتیزول انجام می‌شود که به ما انرژی و قدرت بیشتری می‌دهند.
حالت «جنگ یا گریز» که توسط استرس ایجاد می‌شود، یک مکانیسم بقا است که به دوران ما به عنوان شکارچی-گردآورنده بازمی‌گردد. در آن زمان‌ها، زمانی که با تهدیدی مواجه می‌شدیم، یا باید مبارزه می‌کردیم یا فرار می‌کردیم. در نتیجه، ضربان قلب و فشار خون ما افزایش می‌یافت و هورمون‌های استرس مانند آدرنالین و کورتیزول ترشح می‌شدند. این پاسخ به بدن کمک می‌کرد تا انرژی و قدرت لازم برای مقابله با خطر یا فرار از آن را به دست آورد.
در دنیای امروز، ما اغلب خود را در موقعیت‌های مرگ یا زندگی نمی‌یابیم، اما بدن ما همچنان به استرس پاسخ می‌دهد، دقیقاً مانند زمانی که در گذشته توسط یک شکارچی یا تهدید طبیعی تعقیب می‌شدیم. مشکل این است که این پاسخ استرس می‌تواند به طور مداوم فعال شده و تاثیرات منفی بر بدن ما بگذارد.
فعال‌سازی محور SAM (محور سمپاتیک-آدرنو-مدولار) اثرات فیزیولوژیکی گسترده‌ای دارد که به واکنش “جنگ یا گریز” کمک می‌کند. برخی از این اثرات عبارتند از:
- افزایش ضربان قلب و جریان خون به عضلات اسکلتی
- افزایش مصرف اکسیژن
- افزایش سطح سدیم و گلوکز
- افزایش انگیختگی و هوشیاری
- توجه متمرکز و بهبود شناخت
این پاسخ‌ها به بدن کمک می‌کنند تا به سرعت به تهدیدات واکنش نشان دهد، اما استرس مداوم می‌تواند به مرور زمان مشکلاتی برای سلامت جسمی و روانی ایجاد کند.
پاسخ آهسته استرس: فعال شدن محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA)
پاسخ استرس آهسته شامل فعال شدن محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA) است. در این فرآیند، یک عامل استرس‌زا بخشی از مغز به نام هیپوتالاموس را تحریک می‌کند. سپس هیپوتالاموس هورمونی به نام هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین (CRH) را به جریان خون ترشح می‌کند که بر روی گیرنده‌های خاص در مغز و بدن اثر می‌گذارد.
CRH با تحریک غده هیپوفیز در مغز برای ترشح هورمون آدرنوکورتیکوتروفین (ACTH) در جریان خون عمل می‌کند. این هورمون به نوبه خود، غدد آدرنال را تحریک می‌کند تا کورتیزول و سایر هورمون‌های گلوکوکورتیکوئیدی را در خون آزاد کنند. این هورمون‌های استرس به بدن کمک می‌کنند تا در برابر تهدیدات بالقوه واکنش نشان دهد.
طبق گفته انجمن روان‌شناسی آمریکا (APA)، کورتیزول می‌تواند اثرات زیر را بر بدن داشته باشد:
- افزایش سطح گلوکز خون
- افزایش جذب گلوکز در مغز
- کاهش التهاب
این اثرات می‌توانند مزایای کوتاه‌مدت برای بدن ایجاد کنند، مانند فراهم کردن انرژی لازم برای مقابله با استرس. با این حال، استرس مزمن و فعال شدن مداوم محور HPA می‌تواند منجر به مشکلات جدی در سلامتی شود. در سطح پایین، این استرس مزمن می‌تواند منجر به اختلالات مختلف جسمی و روانی مانند افزایش وزن، اضطراب و ضعف سیستم ایمنی شود.
علائم سطح هورمون های استرس بالا
پاسخ‌های استرس سریع و آهسته هر کدام می‌توانند اثرات متفاوتی بر مغز و بدن داشته باشند. زمانی که سطح هورمون های استرس افزایش می‌یابد، بدن واکنش‌های مختلفی را تجربه می‌کند که بسته به نوع هورمون‌ها می‌تواند کوتاه‌مدت یا بلندمدت باشد.
سطوح بالای کاتکولامین‌ها
فعال شدن محور SAM (محور سمپاتیک-آدرنو-مدولار) به طور موقت سطح هورمون‌های اپی‌نفرین (آدرنالین) و نوراپی‌نفرین را افزایش می‌دهد. این هورمون‌ها می‌توانند اثرات فیزیولوژیکی و رفتاری کوتاه‌مدت ایجاد کنند، از جمله:
- باریک شدن رگ‌های خونی
- افزایش فشار خون
- افزایش ضربان قلب و برون‌ده قلبی
- افزایش جریان خون به عضلات اسکلتی
- گشاد شدن راه‌های هوایی در ریه‌ها
- افزایش مصرف اکسیژن
- افزایش احتباس سدیم
- افزایش سطح گلوکز
- کاهش تحرک روده
- تسکین درد یا “بی‌دردی”
- افزایش انگیختگی و هوشیاری
این اثرات کمک می‌کنند تا بدن بتواند به تهدیدات فوری واکنش نشان دهد. با این حال، اگر این سطوح بالای هورمون استرس در طولانی مدت ادامه یابد، می‌تواند مشکلاتی همچون فشار خون بالا، اضطراب و مشکلات گوارشی ایجاد کند.
سطح کورتیزول بالا
فعال شدن مداوم محور HPA (هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال) می‌تواند منجر به افزایش سطح کورتیزول در خون شود. این هورمون استرس، که به عنوان هورمون های استرس اصلی شناخته می‌شود، نقش مهمی در تنظیم پاسخ بدن به استرس دارد. با این حال، برخی شرایط سلامتی و استرس مزمن نیز می‌توانند باعث افزایش سطح کورتیزول شوند.
علائم سطح کورتیزول بالا
سطوح بالای کورتیزول در خون می‌تواند علائم مختلفی ایجاد کند. برخی از علائم عمومی و عوارض کورتیزول اضافی عبارتند از:
- افزایش وزن، به ویژه در صورت، شکم و قسمت بالای کمر
- فشار خون بالا
- ضعف عضلانی
- پوکی استخوان
- دیابت
پیامدهای بالقوه استرس مزمن
استرس مزمن می‌تواند باعث اختلال در تنظیم محور HPA شود که منجر به افزایش سطح کورتیزول و سایر هورمون های استرس در بدن می‌شود. این افزایش طولانی‌مدت هورمون های استرس می‌تواند تقریباً تمام عملکردهای بدن را مختل کند و منجر به مشکلات جسمی و روانی جدی شود.
طبق گفته انجمن روان‌شناسی آمریکا (APA)، استرس مزمن خطر ابتلا به مشکلات سلامتی زیر را افزایش می‌دهد:
- اضطراب
- افسردگی
- اختلال در حافظه و تمرکز
- مشکلات خواب
- سردرد
- تنش و درد عضلانی
- مسائل گوارشی
- افزایش وزن
- فشار خون بالا
- بیماری قلبی
- حمله قلبی
- سکته
- عملکرد سیستم ایمنی سرکوب شده
طبق مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری (CDC)، استرس مزمن همچنین می‌تواند باعث شود افراد به عادات مقابله‌ای ناسالم روی آورند که خطر ابتلا به بیماری‌های مختلف را افزایش می‌دهد. به عنوان مثال می‌توان به مصرف بیش از حد الکل، سیگار کشیدن و سوء مصرف مواد اشاره کرد.
نحوه اندازه‌گیری هورمون های استرس
آزمایش کورتیزول سرم سطح کورتیزول را در خون اندازه‌گیری می‌کند. پزشکان ممکن است این آزمایش را درخواست کنند اگر مشکوک باشند که یک فرد دارای وضعیت سلامتی شامل سطوح بسیار پایین یا بسیار بالا کورتیزول است. این می‌تواند شامل شرایطی مانند بیماری آدیسون یا بیماری کوشینگ باشد.
چرخه طبیعی کورتیزول
سطح کورتیزول معمولاً در اوایل صبح به اوج خود می‌رسد و در حدود نیمه شب به پایین‌ترین حد خود می‌رسد. بنابراین، نتایج آزمایش ممکن است بسته به زمان روز و نوع آزمایش متفاوت باشد.
مدیریت هورمون های استرس
برخی شرایط پزشکی می‌توانند باعث افزایش سطح هورمون های استرس شوند که ممکن است نیاز به درمان داشته باشد. با این حال، هورمون های استرس همچنین ممکن است به دلیل استرس مزمن افزایش یابند. در چنین مواردی، مدیریت استرس می‌تواند به بازگرداندن سطح هورمون های استرس در یک محدوده معمولی کمک کند.
نکات مدیریت استرس
طبق مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC)، برای مقابله با استرس و کاهش سطح هورمون‌های استرس، نکات زیر توصیه می‌شود:
خودمراقبتی را تمرین کنید:
- خوردن یک رژیم غذایی متعادل
- ورزش منظم
- خواب کافی
- از اخبار و رسانه‌های اجتماعی فاصله بگیرید
- برای معاشرت و سرگرمی‌ها وقت بگذارید
- از طریق نگرانی‌ها و نگرانی‌ها با دوستان قابل اعتماد و اعضای خانواده صحبت کنید
تمرین تکنیک‌های آرامش‌بخش:
چه زمانی با پزشک صحبت کنیم؟
یک فرد باید با یک متخصص مراقبت‌های بهداشتی صحبت کند اگر:
- دوره‌های مکرر استرس حاد را تجربه کند.
- برای مدت طولانی احساس استرس کند.
افراد همچنین اگر از مکانیسم‌های مقابله‌ای ناسالم برای مقابله با استرس استفاده می‌کنند و می‌خواهند راه‌های امن‌تری برای مدیریت احساسات خود بیابند، باید با پزشک تماس بگیرند.
پزشک می‌تواند در مورد گزینه‌های درمانی توصیه‌هایی ارائه دهد. همچنین، آنها می‌توانند فردی را به یک متخصص سلامت روان مانند روانپزشک یا روان‌درمانگر ارجاع دهند.
خلاصه
هورمون های استرس پیام‌رسان‌های شیمیایی هستند که نقش حیاتی در پاسخ بدن به استرس دارند و در سایر عملکردهای بدن نیز مؤثرند. این هورمون‌ها در زمان استرس حاد به بدن کمک می‌کنند تا به موقعیت‌های تهدیدآمیز واکنش نشان دهد. اما استرس مزمن می‌تواند باعث افزایش مداوم سطح کورتیزول شود، که ممکن است به مشکلاتی مانند فشار خون بالا و دیابت منجر شود.
اگر استرس مزمن شود یا علائم جسمی و روحی ایجاد کند، فرد باید با متخصص مراقبت‌های بهداشتی مشورت کند. متخصصان می‌توانند گزینه‌های درمانی و استراتژی‌های مدیریتی برای کاهش سطح هورمون های استرس ارائه دهند.