رفتاردرمانی چیست؟
درمان رفتاری یا رفتاردرمانی یک اصطلاح کلی است که به مجموعه‌ای از روش‌ها و تکنیک‌ها گفته می‌شود که برای تغییر رفتارهای ناسازگار به کار می‌روند. هدف اصلی این روش، تقویت رفتارهای مطلوب و حذف رفتارهای نامطلوب است.
این رویکرد بر پایه‌ی اصول رفتارگرایی شکل گرفته است؛ مکتبی در روان‌شناسی که بر این باور است انسان‌ها از محیط خود یاد می‌گیرند. درمان رفتاری از اوایل قرن بیستم مطرح شد و برای سال‌ها در روان‌شناسی جایگاه مهمی داشت. «ادوارد ثورندایک» از نخستین کسانی بود که به ایده‌ی تغییر رفتار توجه کرد.
بر خلاف رویکردهایی مانند روانکاوی یا درمان‌های انسان‌گرایانه که بر شناخت و بینش تمرکز دارند، درمان رفتاری بیشتر عملی است. در این روش، خودِ رفتار مشکل محسوب می‌شود و تمرکز بر آموزش رفتارهای جدید و کاهش یا حذف آن است.
درمان رفتاری بر این اصل استوار است که اگر یادگیری‌های گذشته باعث بروز یک مشکل شده‌اند، یادگیری‌های جدید می‌توانند آن مشکل را برطرف کنند.
انواع درمان رفتاری
درمان رفتاری شیوه‌های گوناگونی دارد که بسته به نوع مشکل و شدت علائم، نوع مناسب آن انتخاب می‌شود. در ادامه چند نمونه از مهم‌ترین انواع درمان رفتاری معرفی می‌شود:
تحلیل رفتار کاربردی (ABA): در این روش، از اصول شرطی‌سازی کنشی استفاده می‌شود تا رفتارهای مشکل‌زا تغییر کنند یا شکل بگیرند.
درمان شناختی رفتاری (CBT): این نوع درمان تلفیقی از تکنیک‌های رفتاری و شناختی است. تمرکز CBT نه‌تنها بر رفتار، بلکه بر افکار ناسازگار پشت آن‌ها نیز هست.
درمان بازی‌محور شناختی رفتاری: در این روش از بازی برای ارزیابی، پیشگیری یا درمان مشکلات روان‌اجتماعی کودکان استفاده می‌شود. بازی به کودک کمک می‌کند نحوه‌ی فکر کردن و رفتار کردنش را تغییر دهد.
درمان دیالکتیکی رفتاری (DBT): شکلی از CBT است که هم از تکنیک‌های رفتاری و هم شناختی بهره می‌برد تا به افراد در مدیریت احساسات، کنار آمدن با استرس و بهبود روابط بین‌فردی کمک کند.
درمان مواجهه‌ای (Exposure Therapy): در این شیوه فرد به‌طور تدریجی در معرض چیزی که از آن می‌ترسد قرار می‌گیرد، در حالی که هم‌زمان تکنیک‌های آرام‌سازی را یاد می‌گیرد. این روش برای درمان فوبیاها و انواع اضطراب مؤثر است.
درمان عقلانی-هیجانی رفتاری (REBT): این رویکرد بر شناسایی افکار و احساسات منفی تمرکز دارد. افراد یاد می‌گیرند این افکار را به چالش بکشند و آن‌ها را با افکار منطقی‌تر و واقع‌گرایانه‌تر جایگزین کنند.
نظریه یادگیری اجتماعی: این نظریه بیان می‌کند که انسان‌ها از طریق مشاهده رفتار دیگران یاد می‌گیرند. دیدن اینکه دیگران برای رفتاری پاداش یا تنبیه می‌شوند، می‌تواند باعث یادگیری و تغییر رفتار شود.
تکنیک‌های درمان رفتاری چیست؟
برای درک بهتر نحوه عملکرد درمان رفتاری، ابتدا باید با اصول پایه‌ای آن آشنا شویم. تکنیک‌هایی که در این نوع درمان استفاده می‌شوند، بر اساس دو نظریه‌ی مهم روان‌شناسی یادگیری شکل گرفته‌اند: شرطی‌سازی کلاسیک و شرطی‌سازی کنشی یا عامل.
شرطی‌سازی کلاسیک
در شرطی‌سازی کلاسیک، بین دو محرک ارتباط برقرار می‌شود. یک محرک خنثی (که واکنشی ایجاد نمی‌کند) با محرکی که به‌طور طبیعی باعث واکنش می‌شود، همراه می‌شود. پس از تکرار این جفت شدن، محرک خنثی به‌تنهایی همان واکنش را برمی‌انگیزد.
این روش یکی از راه‌های تغییر رفتار است و تکنیک‌های مختلفی در آن به‌کار می‌رود:
۱. درمان بیزاری (Aversion Therapy)
در این روش، یک رفتار نامطلوب با یک محرک ناخوشایند همراه می‌شود تا در نهایت فرد از انجام آن رفتار فاصله بگیرد.
مثلاً: فردی که اختلال مصرف الکل دارد ممکن است دارویی مانند «آنتابیوز» (disulfiram) مصرف کند. این دارو باعث بروز علائمی مانند سردرد شدید، تهوع، اضطراب یا استفراغ در صورت نوشیدن الکل می‌شود. هدف این است که فرد به‌مرور از الکل متنفر شود.
۲. مواجهه شدید یا غرقه‌سازی (Flooding)
در این روش، فرد به‌طور ناگهانی و شدید با محرک ترس‌آور یا موقعیت اضطراب‌زا روبه‌رو می‌شود. در این حالت، فرد اجازه فرار یا اجتناب ندارد.
مثال: فردی که از ارتفاع می‌ترسد، ممکن است ناگهان به بالای یک برج برده شود. این روش معمولاً برای درمان فوبیاها استفاده می‌شود.
۳. حساسیت‌زدایی منظم (Systematic Desensitization)
در این تکنیک، فرد فهرستی از ترس‌های خود تهیه می‌کند و سپس در حالی که یاد می‌گیرد آرام بماند، به‌صورت تدریجی با آن ترس‌ها مواجه می‌شود.
شروع از ساده‌ترین ترس و پیشروی به‌سمت ترس‌های شدیدتر انجام می‌شود، همه‌ی این مراحل با راهنمایی درمانگر همراه است. این روش هم برای درمان فوبیاها و اختلالات اضطرابی کاربرد زیادی دارد.
شرطی‌سازی عامل (Operant Conditioning) در رفتاردرمانی
شرطی‌سازی عامل بر پایه‌ی اصل پاداش و تنبیه بنا شده است؛ یعنی رفتارهایی که پیامد خوشایند دارند، احتمال تکرارشان بیشتر می‌شود، و رفتارهایی که پیامد منفی دارند، احتمال وقوعشان کاهش می‌یابد.
رفتاردرمانی با استفاده از تکنیک‌هایی مانند پاداش‌دهی، تنبیه، شکل‌دهی رفتار، الگوسازی و اقتصاد ژتونی به اصلاح رفتار کمک می‌کند. این روش‌ها بسیار هدفمند هستند و معمولاً در مدت‌زمان کوتاهی نتایج مؤثری دارند.
مهم‌ترین تکنیک‌های رفتاردرمانی
مدیریت احتمالات (Contingency Management):
قراردادی رسمی بین درمانگر و مراجعه‌کننده (یا والد/معلم) بسته می‌شود که در آن اهداف رفتاری، پاداش‌ها و تنبیه‌ها مشخص‌اند. این روش باعث شفاف‌سازی انتظارات و جلوگیری از عقب‌نشینی هر یک از طرفین می‌شود.
خاموش‌سازی (Extinction):
در این روش، پاداش دادن به یک رفتار متوقف می‌شود تا رفتار مورد نظر از بین برود. برای مثال، تکنیک تایم‌اوت (کنار گذاشتن کودک از محیطی که در آن تقویت می‌شود) نمونه‌ای از این روش است.
الگوسازی رفتاری (Behavior Modeling):
فرد با مشاهده‌ی رفتار دیگران، مهارت‌ها یا واکنش‌های مطلوب را یاد می‌گیرد. این روش به‌ویژه برای آموزش مهارت‌های اجتماعی مؤثر است.
اقتصاد ژتونی (Token Economy):
کودک یا فرد مورد نظر بابت رفتارهای مثبت، ژتون یا امتیاز دریافت می‌کند و بابت رفتارهای منفی ژتون از دست می‌دهد. این ژتون‌ها قابل تبدیل به پاداش‌هایی مانند خوراکی، اسباب‌بازی یا زمان بازی هستند.
رفتاردرمانی برای درمان چه اختلالاتی مفید است؟
رفتاردرمانی می‌تواند در درمان طیف گسترده‌ای از اختلالات روانی و رفتاری مفید باشد، از جمله:
- اختلال دوقطبی
- اختلالات مصرف الکل و مواد
- اضطراب
- بیش‌فعالی (ADHD)
- اختلالات طیف اوتیسم
- اختلال شخصیت مرزی (BPD)
- افسردگی
- اختلالات خوردن
- اختلال پانیک
- فوبیا
- وسواس فکری-عملی (OCD)
همچنین این رویکرد در مدیریت خشم، استرس، افزایش اعتماد به نفس، بهبود ارتباطات و تقویت راهبردهای مقابله‌ای بسیار مؤثر است.
مزایای رفتاردرمانی
موثر و اثربخش: در درمان بسیاری از اختلالات روانی تأیید شده است.
نتایج سریع: معمولاً در بازه‌ی ۵ تا ۲۰ جلسه تأثیر آن قابل مشاهده است.
هزینه کمتر نسبت به برخی دیگر از درمان‌ها.
مناسب برای کودکان: به‌ویژه درمان‌های مبتنی بر بازی و شناختی-رفتاری در کودکان بسیار مفیدند.
- مواردی که CBT در آن بسیار مؤثر است:
خشم - اضطراب
- بولیمیا (پرخوری عصبی)
- افسردگی
- اختلالات روان‌تنی
- سوءمصرف مواد و پیشگیری از عود
رفتاردرمانی همچنین به ایجاد الگوهای فکری سالم، تقویت عزت‌نفس و بهبود مهارت‌های زندگی کمک شایانی می‌کند.
اثربخشی رفتاردرمانی (Effectiveness of Behavioral Therapy)
موفقیت رفتاردرمانی به نوع درمان مورد استفاده و نوع اختلال روانی بستگی دارد. به‌طور کلی، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که حدود ۶۷٪ از افرادی که روان‌درمانی را تجربه می‌کنند، بهبود قابل توجهی را گزارش می‌دهند.
گرچه درمان‌های رفتاری مانند CBT در بسیاری از موارد مؤثر هستند، اما برای همه شرایط یا افراد مناسب نیستند و تنها گزینه‌ی موجود هم نیستند.
اختلالاتی که رفتاردرمانی در آن مؤثر است:
- اختلالات اضطرابی مانند PTSD، فوبیا، وسواس (OCD) و اختلال پانیک
- برخی علائم اسکیزوفرنی (گرچه روی بازگشت بیماری یا بستری تأثیر چشمگیری ندارد)
- اثربخشی متغیر در درمان اعتیاد؛ بسته به نوع ماده مصرفی، نتایج متفاوت است.
نکاتی که باید در رفتاردرمانی در نظر بگیرید
۱. برای اختلالات پیچیده به‌تنهایی کافی نیست
در شرایطی مانند افسردگی شدید یا اسکیزوفرنی، رفتاردرمانی معمولاً باید همراه با دارودرمانی یا روش‌های دیگر انجام شود. به تنهایی نمی‌تواند تمام جنبه‌های بیماری را پوشش دهد.
۲. ممکن است به ریشه مشکلات توجه نکند
رفتاردرمانی بیشتر بر رفتار فعلی و عملکرد کنونی تمرکز دارد و ممکن است عوامل عمیق‌تری مثل تجربیات گذشته یا احساسات سرکوب‌شده را در نظر نگیرد.
۳. همیشه به روابط بین‌فردی نمی‌پردازد
تمرکز رفتاردرمانی معمولاً بر تغییر رفتار خود فرد است و ممکن است به نقش محیط یا روابط اطراف او در مشکلاتش توجه کافی نداشته باشد.
چطور رفتاردرمانی را شروع کنیم؟
اگر قصد دارید از رفتاردرمانی استفاده کنید، مراحل زیر می‌تواند به شما کمک کند:
یافتن تراپیست خوب: روان‌شناس، روان‌پزشک، مشاور یا مددکار اجتماعی دارای مجوز می‌توانند رفتاردرمانی ارائه دهند.
درخواست معرفی: از پزشک عمومی خود بخواهید متخصص معتمد معرفی کند.
بررسی پوشش بیمه: با شرکت بیمه‌تان تماس بگیرید و از میزان پوشش جلسات درمانی مطلع شوید.
تعیین اهداف درمانی: از همان ابتدا، با درمانگر خود درباره‌ی اهداف و انتظاراتتان صحبت کنید.
مشارکت فعال: برای مؤثر بودن درمان، باید متعهد و فعال در جلسات شرکت کنید و تمرین‌ها را جدی بگیرید.