علت بیش فعالی چیست؟ عوامل ژنتیکی، محیطی و مغزی
علت بیش فعالی کودکان چیست؟
از نظر علمی هنوز دقیق نمی‌دانیم که آیا کودک با بیش‌فعالی (ADHD) به دنیا می‌آید یا نه. اما تحقیقات نشان داده‌اند که ژنتیک نقش مهمی دارد. مثلاً در بیشتر کودکانی که بیش‌فعال هستند، یکی از اعضای خانواده هم همین مشکل را داشته است. بعضی پژوهش‌ها نشان می‌دهند که این اختلال ممکن است تا ۸۰ درصد ارثی باشد.
یعنی ممکن است کودکی با زمینه‌ی بیش‌فعالی به دنیا بیاید، اما لزوماً همه‌ی آنها دچار این مشکل نمی‌شوند. چون ژن‌ها فقط بخشی از ماجرا هستند و عوامل محیطی هم نقش دارند. قبل از اینکه به تفسیر علت های بیش فعالی و نقص توجه را بررسی کنیم مختصر در مورد چیستی این اختلال و نشانه های آن صحبت می کنیم.
ADHD چیست؟
ADHD یا اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی، شایع‌ترین اختلال رشدی دوران کودکی است و حدود ۵ درصد از جمعیت استرالیا را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این اختلال با علائمی مانند بی‌توجهی، بیش‌فعالی و رفتارهای تکانشی شناخته می‌شود و معمولاً در کودکان از سن ۶ سالگی قابل تشخیص است. ADHD معمولاً در کودکی آغاز شده و ممکن است تا نوجوانی و بزرگسالی ادامه پیدا کند.
افراد مبتلا به ADHD علائم و نشانه‌های متنوعی دارند، ولی به طور کلی این اختلال در سه نوع مختلف ظاهر می‌شود:
نوع بی‌توجه: فرد در تمرکز مشکل دارد، اما بیش‌فعالی یا رفتار تکانشی ندارد.
نوع بیش‌فعال/تکانشی: فرد رفتارهای پرتحرک و تکانشی دارد، اما مشکلی در تمرکز ندارد.
نوع ترکیبی: ترکیبی از علائم بی‌توجهی و بیش‌فعالی/تکانشی را دارد.
افراد دارای ADHD معمولاً در تمرکز بر روی کارها، کنترل رفتارهای تکانشی و بیش‌فعال و مدیریت احساسات با چالش مواجه‌اند. این مشکلات می‌توانند زندگی روزمره فرد را مختل کرده و روابط اجتماعی او را تحت تأثیر قرار دهند.
علائم ADHD چیست؟
علائم این اختلال معمولاً در دو گروه اصلی قرار می‌گیرند: بی‌توجهی و بیش‌فعالی-تکانشی. در ادامه، نشانه‌های کلاسیک هر دسته آمده است:
علائم بی‌توجهی:
- ناتوانی در تمرکز یا حفظ توجه برای مدت طولانی
- حواس‌پرتی با محرک‌های غیرمرتبط
- دشواری در سازمان‌دهی و به پایان رساندن کارها
- اجتناب از کارهای خسته‌کننده یا نیازمند توجه طولانی
- بی‌نظمی
- گم کردن مکرر وسایل
- خیال‌پردازی
- فراموش‌کاری
- مدیریت ضعیف زمان
علائم بیش‌فعالی-تکانشی:
- ناتوانی در نشستن یا ایستادن آرام
- بی‌قراری یا تکان خوردن در جای خود
- صحبت کردن بیش‌ازحد یا با صدای بلند
- قطع کردن حرف دیگران
- دخالت در کار یا فضای شخصی دیگران
- بی‌صبری و کم‌تحملی
در مغز افراد مبتلا به ADHD چه می‌گذرد؟
اختلال در عملکرد اجرایی مغز
هسته اصلی مشکل در ADHD، نقص در «عملکرد اجرایی» مغز است. عملکردهای اجرایی شامل فرآیندهای شناختی مثل حافظه کاری، تنظیم احساسات، خودکنترلی و بازداری رفتاری هستند که به افراد کمک می‌کنند افکار، احساسات و رفتار خود را در زندگی روزمره مدیریت کنند.
نقش انتقال‌دهنده‌های عصبی
ADHD ریشه‌ای عمیق در ساختار و عملکرد مغز دارد. تحقیقات نشان داده‌اند که در مغز افراد دارای ADHD، سطح دو انتقال‌دهنده عصبی مهم به نام‌های دوپامین و نورآدرنالین کمتر از حد معمول است. این مواد شیمیایی برای تمرکز، کنترل رفتار و تنظیم هیجانات ضروری‌اند. کمبود این مواد باعث بروز بسیاری از علائم شناختی و رفتاری ADHD می‌شود.
تفاوت در ساختار مغز
تصویربرداری‌های مغزی نشان داده‌اند که مغز افراد دارای ADHD از نظر ساختاری متفاوت است. به طور خاص، اندازه‌ی کلی مغز و به ویژه نواحی مرتبط با توجه، کنترل رفتار و احساسات کوچکتر از حد نرمال هستند. این کاهش حجم مغزی یکی دیگر از دلایل نوروبیولوژیکی ابتلا به ADHD محسوب می‌شود.
علت ADHD چیست؟
علت دقیق ADHD هنوز به طور کامل شناخته نشده است. اما پژوهش‌ها نشان می‌دهند که این اختلال نتیجه ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی است و هیچ عامل واحدی را نمی‌توان به تنهایی عامل آن دانست.
علل رایج ADHD در کودکان
ساختار و عملکرد مغز: همان‌طور که گفته شد، تفاوت در سطح دوپامین و نورآدرنالین و کاهش حجم مغز از عوامل مهم هستند.
ژنتیک و وراثت: ADHD تا حد زیادی ارثی است. اگر یکی از والدین ADHD داشته باشد، احتمال ابتلای فرزند نیز بالاست. مطالعات نشان داده‌اند که چندین ژن می‌توانند در این زمینه نقش داشته باشند.
عوامل محیطی:
- مصرف الکل یا مواد مخدر در دوران بارداری
- تولد زودرس یا کم‌وزنی هنگام تولد
- قرار گرفتن در معرض فلزات سنگین (مثل سرب یا جیوه)
- کمبود مواد مغذی در رژیم غذایی
- تجربه‌های منفی دوران کودکی مانند فقر یا درگیری خانوادگی
چه چیزهایی خطر ابتلا به بیش‌فعالی را بیشتر می‌کنند؟
حتی کودکانی که زمینه‌ی خانوادگی ندارند هم ممکن است ADHD داشته باشند. این یعنی بیش‌فعالی فقط یک دلیل ندارد. برخی از عوامل دیگر عبارت‌اند از:
۱. سموم محیطی
قرار گرفتن کودک در معرض مواد سمی، چه در دوران جنینی و چه بعد از تولد، می‌تواند یکی از دلایل باشد.
مثلاً:
- سرب که در خانه‌های قدیمی یا بنزین وجود دارد، با مشکلاتی مثل بی‌توجهی و پرتحرکی در ارتباط است.
- آفت‌کش‌های کشاورزی که روی چمن یا میوه‌جات اسپری می‌شوند، ممکن است رشد مغزی کودک را مختل کنند.
۲. سلامت مادر در دوران بارداری
اگر در دوران بارداری مادر:
- سیگار بکشد،
- الکل مصرف کند،
- داروهای خاصی (مثل ضدافسردگی یا داروی فشار خون) مصرف کند،
- یا تغذیه‌ی نامناسبی داشته باشد،
احتمال ابتلای کودک به ADHD بالا می‌رود. زایمان زودرس یا وزن کم نوزاد هنگام تولد هم می‌توانند از عوامل خطر باشند.
۳. آسیب مغزی
گاهی اوقات بیش‌فعالی نتیجه‌ی آسیب مغزی در دوران نوزادی یا کودکی است. مثل:
- ضربه به سر
- بیماری‌های مغزی مثل مننژیت یا آنسفالیت
- رشد غیرعادی مغز
باورهای نادرست درباره علل ADHD (افسانه‌ها)
برخلاف باور عمومی، عوامل زیر باعث ایجاد ADHD نمی‌شوند:
- مصرف زیاد شکر
- افزودنی‌های غذایی
- آلرژی‌ها
- واکسیناسیون‌ها
- سبک‌های تربیتی
- بازی‌های رایانه‌ای
- فقر
- استرس
چه کسانی در معرض خطر ADHD هستند؟
بر اساس عوامل خطر شناخته‌شده، گروه‌های زیر بیشترین احتمال ابتلا به ADHD را دارند:
- کودکانی که بستگان درجه اول آنها به ADHD مبتلا هستند.
- کودکانی که زودتر از موعد به دنیا آمده‌اند.
- کودکانی که مادران آنها در دوران بارداری سیگار کشیده یا الکل مصرف کرده‌اند.
- کودکانی که در معرض سموم محیطی مثل سرب بوده‌اند.
- کودکانی که رژیم غذایی نامناسب و فاقد مواد مغذی دارند.
- کودکانی که در محیط‌های تنش‌زا یا پر از درگیری خانوادگی رشد کرده‌اند.
چطور ADHD را تشخیص می‌دهند؟
تشخیص ADHD نیاز به بررسی دقیق دارد. چون برخی نشانه‌ها ممکن است شبیه اختلالات دیگر باشند. معمولاً روانشناس کودک با کمک چک‌لیست، مصاحبه با والدین، معلم‌ها و بررسی رفتار کودک در طول زمان و همچنین تست تشخیص بیش فعالی، به تشخیص می‌رسد.
هرچه زودتر تشخیص داده شود، درمان مؤثرتر است. به همین دلیل اگر والدین حس می‌کنند کودکشان مشکلی دارد، بهتر است پیگیری کنند.
در چه سنی ADHD مشخص می‌شود؟
🧒 پیش‌دبستانی:
در این سن هنوز برای تشخیص قطعی کمی زود است، مگر اینکه رفتار کودک خیلی شدید و غیرمعمول باشد.
🧑🏫 دبستان:
در این دوران، چون محیط مدرسه ساختار دارد، ADHD راحت‌تر دیده می‌شود. مثلاً کودکی که:
- زیاد در خیال است،
- سر کلاس حرف می‌زند،
- یا تمرکز لازم را ندارد.
اگر این رفتارها فقط در مدرسه باشد، ممکن است مشکل از محیط مدرسه باشد، نه خود کودک. ولی اگر در خانه و فعالیت‌های دیگر هم دیده شود، احتمال ADHD بیشتر است.
🧑🎓 راهنمایی و دبیرستان:
برخی کودکان در این سن تازه شناسایی می‌شوند. چون قبلاً می‌توانستند با هوش یا تلاش زیاد، مشکلاتشان را بپوشانند. اما با سخت‌تر شدن درس‌ها، علائم بیشتر نمایان می‌شود.
اگر ADHD در این دوران تشخیص داده نشود، ممکن است باعث افت تحصیلی، مشکلات رفتاری یا حتی مصرف مواد شود.
آیا می‌توان از ADHD پیشگیری کرد؟
در حال حاضر راه قطعی برای جلوگیری از ADHD وجود ندارد، ولی می‌توان با مراقبت در دوران بارداری احتمال آن را کاهش داد:
- مراقبت از سلامت بدن
- پرهیز از مصرف مواد، الکل و سیگار
- تغذیه‌ی مناسب
- استفاده نکردن از داروهای مضر بدون مشورت با پزشک
چگونه می‌توانیم به کودک بیش‌فعال کمک کنیم؟
اولین قدم، دانستن و فهمیدن درست ADHD است. هرچه اطلاعات والدین بیشتر باشد، بهتر می‌توانند به فرزندشان کمک کنند. دومین قدم مراجعه به مرکز درمان بیش فعالی می باشد تا به کمک متخصصین این حوزه به مدیریت و درمان این اختلال بپردازید.
مطالعه‌ی کتاب‌های مفید هم می‌تواند خیلی کمک‌کننده باشد، مثل:
«باهوش اما پراکنده» نوشته پگ داوسون و ریچارد گوار
«۱۲ اصل برای تربیت کودک مبتلا به ADHD» نوشته راسل بارکلی