طرحواره درمانی | Schema Therapy
طرحواره درمانی چیست؟ نگاهی علمی به الگوهای تکرارشونده در زندگی ما
آیا تا به حال فردی را دیده‌اید که مدام درگیر یک مشکل تکراری باشد؟ مثل وارد شدن به روابط ناسالم، اعتیاد، یا مشکلاتی مانند عزت‌نفس پایین و بی‌اعتمادی به خود؟ شاید فکر کنید این اتفاقات کاملاً تصادفی‌اند، اما واقعیت چیز دیگری است.
تعجب خواهید کرد اگر بدانید که بسیاری از این مسائل ریشه در پدیده‌ای به نام طرحواره دارند. این طرحواره‌ها، الگوهایی عمیق از افکار و احساسات منفی هستند که اغلب در دوران کودکی شکل می‌گیرند. باورهایی مثل “من به اندازه کافی خوب نیستم” یا “هیچ‌وقت نیازهای من برآورده نمی‌شوند” می‌توانند به مرور تبدیل به بخشی از هویت ما شوند.
یکی از مؤثرترین راه‌ها برای شکستن این چرخه‌های ناسالم، طرحواره درمانی است.
طرحواره درمانی چیست؟ یک مرور کلی
طرحواره درمانی روشی نوین و یکپارچه است که توسط «جفری یانگ» پایه‌گذاری شد. این رویکرد، عناصر گوناگون درمانی مانند درمان شناختی رفتاری، نظریه دلبستگی، روان‌پویشی، گشتالت‌درمانی و رفتاردرمانی را در هم می‌آمیزد تا به درمان مشکلات عمیق روان‌شناختی بپردازد.
در حالی که درمان شناختی رفتاری (CBT) روی افکار و رفتارها تمرکز می‌کند، طرحواره درمانی علاوه بر آن، به رابطه درمانی، هیجانات عمیق و ریشه‌های کودکی نیز توجه خاصی دارد.
این شیوه درمانی، به‌ویژه برای افرادی طراحی شده که با روش‌های مرسوم بهبودی چشمگیری نداشته‌اند. مشکلاتی مانند اختلال شخصیت مرزی (BPD) که زمانی غیرقابل درمان تصور می‌شد، با طرحواره درمانی به نتایج امیدوارکننده‌ای رسیده‌اند.
تفاوت طرحواره درمانی و درمان شناختی رفتاری CBT
طرحواره درمانی در مقایسه با رویکرد شناختی رفتاری (CBT) رویکردی عمیق‌تر و ریشه‌ای‌تر دارد. در حالی که CBT بیشتر بر اصلاح افکار و رفتارهای فعلی تمرکز می‌کند، طرحواره درمانی به دنبال شناسایی و درمان الگوهای ناسازگار شکل‌گرفته در دوران کودکی و روابط اولیه زندگی است. در واقع، طرحواره درمانی با استفاده از تکنیک‌های هیجانی، تجربی و شناختی تلاش می‌کند نه‌فقط نشانه‌ها، بلکه علت‌های زیرین مشکلات هیجانی و رفتاری را درمان کند، به‌ویژه در افرادی که با اختلالات شخصیت یا مشکلات مزمن سر و کار دارند.
طرحواره درمانی در درمان چه مشکلاتی مؤثر است؟
- اختلالات شخصیت (مرزی، خودشیفته، پارانوئید و …)
- اضطراب و افسردگی مزمن
- اختلالات خوردن
- اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
- مشکلات وابستگی و سوءمصرف مواد
- مسائل مربوط به اعتماد به نفس و عزت‌نفس پایین
- روابط عاطفی ناسالم و تکرارشونده
طرحواره چیست و چگونه زندگی ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد؟
طرحواره‌ها الگوهایی عمیق، منفی و تکرارشونده هستند که در کودکی شکل گرفته و تا بزرگسالی ادامه می‌یابند. این الگوها، افکار، احساسات و رفتارهای ما را به شکلی ناخودآگاه هدایت می‌کنند. باورهایی مانند:
- «هیچ‌کس من را دوست ندارد»
- «من همیشه شکست می‌خورم»
- «من بی‌ارزشم»
- «هیچ‌کس قابل اعتماد نیست»
در قالب طرحواره‌های ناسازگار شکل می‌گیرند و فرد را به تکرار انتخاب‌های اشتباه در زندگی سوق می‌دهند.
چرا طرحواره درمانی مؤثر است؟
وقتی نیازهای بنیادین عاطفی ما – مانند عشق، امنیت، حمایت و توجه – در کودکی نادیده گرفته شوند، ذهن ما برای مقابله با این کمبودها، طرحواره‌هایی ایجاد می‌کند. این طرحواره‌ها بعدها در روابط عاطفی، شغلی و اجتماعی فعال شده و مشکلاتی جدی ایجاد می‌کنند.
طرحواره درمانی به کمک تکنیک‌های متنوعی مانند گفت‌وگوهای درونی، تصویرسازی ذهنی و تمرین‌های هیجانی، به شناسایی و اصلاح این الگوهای ناسازگار کمک می‌کند. برخلاف CBT که تمرکز زیادی بر تغییر تفکر دارد، در این روش احساسات و نیازهای عمیق فرد در مرکز توجه قرار دارند.
تکنیک های طرحواره درمانی
طرحواره درمانی ترکیبی از تکنیک‌های درمان شناختی-رفتاری (CBT)، روش‌های تجربی و تمرکز بر احساسات در طول فرآیند درمان است. پایه‌ی این روش بر این باور استوار است که تغییرات پایدار و عمیق، زمانی اتفاق می‌افتد که درمان به لایه‌های عمیق‌تر احساسی در ذهن فرد نفوذ کند.
ابزارهای احساسی در طرحواره درمانی
در یک جلسه‌ی معمول طرحواره درمانی، از ابزارهایی مانند فلش‌کارت‌ها استفاده می‌شود. این فلش‌کارت‌ها به مراجع کمک می‌کنند تا پیام‌هایی را خطاب به افرادی بنویسند که در دوران کودکی، نیازهای عاطفی آن‌ها را برآورده نکرده‌اند. این پیام‌ها می‌توانند ساده، احساسی، در قالب جملاتی کوتاه یا حتی اشعار کوتاه باشند.
هدف از این فرآیند، بیان احساسات سرکوب‌شده و ایجاد پیام‌های حمایتی درونی است که در نهایت به ساخت «حالت بزرگسال سالم» در فرد کمک می‌کند. این پیام‌های مثبت و حمایتی کم‌کم درونی می‌شوند و تأثیر عمیقی در تغییر طرحواره‌ها دارند.
در جلسات طرحواره درمانی چه اتفاقی می‌افتد؟
در طول جلسات طرحواره درمانی، فرآیند درمان به سه مرحله اصلی تقسیم می‌شود:
۱. ارزیابی و شناسایی طرحواره‌ها
درمانگر ابتدا با بررسی دقیق تجربه‌های زندگی مراجع، طرحواره‌های ناسازگار اولیه را شناسایی می‌کند. این مرحله به درک بهتر الگوهای تکرارشونده و تأثیر آن‌ها بر زندگی کنونی فرد کمک می‌کند.
۲. آگاهی احساسی و فعال‌سازی طرحواره‌ها
در این مرحله، تمرکز بر ایجاد آگاهی احساسی (تجربی) نسبت به طرحواره‌هاست. یعنی فرد باید احساسات پنهان‌شده مرتبط با طرحواره‌ها را تجربه و بازشناسی کند تا بتوان آن‌ها را تغییر داد.
۳. اصلاح و جایگزینی طرحواره‌ها
پس از آگاهی، فرآیند جایگزینی طرحواره‌های ناسازگار با الگوهای سالم آغاز می‌شود. درمانگر با استفاده از تکنیک‌های مختلف به مراجع کمک می‌کند تا پاسخ‌های سالم‌تری در برابر موقعیت‌های زندگی داشته باشد.
معرفی ۱۸ طرحواره ناسازگار اولیه
در طرحواره درمانی، ۱۸ طرحواره ناسازگار شناخته شده‌اند که ریشه در دوران کودکی دارند. در ادامه به معرفی این طرحواره‌ها می‌پردازیم:
- محرومیت عاطفی: احساس بی‌محبتی، نبود همدلی و حمایت از سوی دیگران.
- بی‌اعتمادی/بدرفتاری: ترس از سوءاستفاده، تحقیر یا آسیب دیدن توسط دیگران.
- وابستگی/بی‌کفایتی: باور به ناتوانی در انجام وظایف بدون کمک دیگران.
- نقص/شرم: حس بی‌ارزشی، طردشدگی یا شرمساری از خود.
- استحقاق/بزرگی: باور به برتری بر دیگران و شایستگی حقوق ویژه.
- خودِ رشدنیافته/در هم آمیختگی: نزدیکی بیش از حد عاطفی به دیگران، به‌ویژه والدین.
- بیگانگی/انزوای اجتماعی: احساس تفاوت و ناتوانی در تعلق داشتن به جمع.
- رهاشدگی/بی‌ثباتی: ترس از ترک شدن و بی‌ثباتی روابط.
- آسیب‌پذیری نسبت به آسیب یا بیماری: نگرانی افراطی درباره فاجعه‌های قریب‌الوقوع.
- شکست: باور به شکست‌خوردگی یا ناتوانی در رسیدن به موفقیت.
- کنترل ناکافی/خود‌انضباطی ضعیف: ناتوانی در تنظیم رفتار و احساسات.
- تأییدطلبی/جلب توجه: وابستگی شدید عزت‌نفس به نظر دیگران.
- تنبیه: تمایل به مجازات خود و دیگران به دلیل اشتباهات.
- معیارهای سختگیرانه/کمال‌گرایی: تلاش برای رسیدن به استانداردهای غیرواقعی.
- بدبینی/منفی‌گرایی: تمرکز بیش‌از‌حد بر جنبه‌های منفی زندگی.
- ایثار: نادیده گرفتن نیازهای خود برای برآوردن خواسته‌های دیگران.
- انقیاد: تسلیم در برابر دیگران برای جلوگیری از تعارض یا طرد شدن.
- خودتحقیری/بازداری هیجانی: سرکوب احساسات و نیازها برای حفظ پذیرش اجتماعی.
اثربخشی طرحواره درمانی بر اختلال شخصیت مرزی (BPD)
طرحواره درمانی در سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از مؤثرترین روش‌ها در درمان اختلال شخصیت مرزی (BPD) شناخته شده است. مطالعات متعددی نشان داده‌اند که این رویکرد می‌تواند به شکل چشمگیری علائم BPD را کاهش داده و کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشد.
جالب است بدانید برای بهره‌مندی از مزایای طرحواره درمانی، نیازی نیست حتماً تشخیص رسمی اختلال شخصیت داشته باشید. بسیاری از افرادی که با الگوهای فکری و رفتاری آسیب‌زننده دست‌وپنجه نرم می‌کنند، می‌توانند از این رویکرد بهره‌مند شوند.
نتایج تحقیقات در مورد طرحواره درمانی برای BPD
در یکی از مطالعات معتبر، بیمارانی که تحت طرحواره درمانی قرار گرفتند، پس از تنها هشت ماه درمان، دیگر نشانه‌های اختلال شخصیت مرزی را تجربه نمی‌کردند. این نشان می‌دهد که این روش نه‌تنها در کاهش نشانه‌ها، بلکه در اصلاح ریشه‌ای الگوهای ناسازگار بسیار اثربخش است.
آیا شما هم دچار تله‌های زندگی هستید؟
اگر احساس می‌کنید برخی از طرحواره‌های ناسازگار اولیه یا به‌اصطلاح «تله‌های زندگی» در شما وجود دارد، پیشنهاد می‌کنیم همین حالا از تست آنلاین طرحواره‌ها استفاده کنید. شناسایی این الگوهای ذهنی گام نخست برای شروع درمان و تغییر است.
طرحواره درمانی چرا مؤثر است؟
طرحواره درمانی یک رویکرد روان‌درمانی ترکیبی، عملی و مبتنی بر شواهد است که برای درمان اختلالات شخصیت، مشکلات مزمن هیجانی و الگوهای رفتاری منفی طراحی شده است.
این روش به مراجع کمک می‌کند تا:
- طرحواره‌های ناسازگار اولیه را شناسایی کند
- الگوهای منفی را با پاسخ‌های سالم جایگزین کند
- به احساس ارزشمندی، ثبات هیجانی و خودمختاری برسد
طرحواره درمانی در مرکز روانشناسی ذهن آرا
در مرکز روانشناسی ذهن آرا، ما با بهره‌گیری از تیمی متشکل از روانشناسان، مشاوران و طرحواره درمانگران متخصص، آماده‌ایم تا شما را در مسیر درمان و رشد فردی همراهی کنیم. درمانگران ما با دانش تخصصی در زمینه طرحواره‌ها، به شما کمک می‌کنند تا ریشه‌های عمیق مشکلات هیجانی خود را درک و درمان کنید.
به دنبال طرحواره درمانگر خوب در تهران هستید؟
کلینیک روانشناسی ذهن آرا یکی از معتبرترین مراکز روانشناسی در تهران است که با بیش از ۳۰ متخصص دکتری در حوزه‌های مختلف روان‌درمانی، آماده ارائه خدمات تخصصی در زمینه طرحواره درمانی است. اگر به دنبال یک روانشناس متخصص برای درمان طرحواره‌های ناسازگار خود هستید، تیم ذهن آرا بهترین انتخاب برای شروع تغییر خواهد بود.